Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Mavzuning dolzarbligi

I-Bob. Adabiyotlar sharxi
O`rta Osiyo olimlarning o`rta asrda qilgan ilmiy tadqiqotlarining ko`pginasi bizgacha etib kelmaganligi o`sha davrlarni holati haqida xususan, botanika haqida fikr yuritish ancha mushkul. Masalan, Abu Rayxon Beruniyning 150 ta asaridan bizgacha 27 tatasigina yetib kelgan xolos. Beruniy o`zining «Kitob as-Saydana fi-t-tib» kitobida tabiatshunoslik va tibbiyot masalalariga to`xtagan bo`lsada, lekin u o`z ma‘lumotlarida botanika fani bilan bog`liq ko`p masalalarni hal qilgan. O`rta asrlarning botanika va o`simlik dunyosi rivojlanishiga muhim hissa qo`shgan olimlardan yana biri Abu Ali Ibn Sinodir. Ibn Sino o`zining «Tib qonunlari» kitobiga dorivor o`simliklarga keng to`xtab, ularning morfologiyasini, nomlanishini kelib chiqishini va geografiyasini yoritgan. Ibn Sino o`simliklarni lotincha, grekcha, arabcha atamalari bilan birga ularning mahalliy atamalarini ham keng qo`llagan. Ular hozirgi zamon ilmiy atamashunoslik amaliyotiga kirgan.
O`simliklar haqida qo`shimcha ma‘lumotlar Mahmud Qoshg`aroiyning (XI asr) «Devonu Lug`atiy turk» asarida ham keltirilgan. Sharqiy Turkistonning ensiklopedik va geograf olimi 200 ga yaqin o`simliklarni geografik, ekologik tarqalishi va morfologiyasiga oid ma‘lumotlarni bergan. Mashhur arab geografi Ibn Boyto`t (Muhammad Ibn Abdulloh) o`zining Afrika, Osiyo va Janubiy Yevropaga qilgan sayohatida 14-asrning birinchi yarimida Xorazm, Buxoro va Samarqandga ham kelgan. Uning asarlarida geografik ma‘lumotlar bilan birga O`zbekistonning o`simliklar dunyosi xaqida ham o`ta muhim ma‘lumotlar berilgan.
O`rta asrning oxiri (XV-XVI asrlar) dan meros bo`lib qolgan ajoyib va mashhur asarlardan biri Sharqiy Farg`ona –Andijon farzandi Boburning «Boburnoma» asaridir. Bobur bu asarda tarixiy geografiya masalasi bilan shug`ullanganlar, lingivitstlar va botanik-geograflar uchun muhim ma‘lumotlar kiritadi, uning florasi xalqda aniq faktlar beradi

O`rta asrning oxiri (XV-XVI asrlar) dan meros bo`lib qolgan ajoyib va mashhur asarlardan biri Sharqiy Farg`ona –Andijon farzandi Boburning «Boburnoma» asaridir. Bobur bu asarda tarixiy geografiya masalasi bilan shug`ullanganlar, lingivitstlar va botanik-geograflar uchun muhim ma‘lumotlar kiritadi, uning florasi xalqda aniq faktlar beradi. Yuqoridagilarni yakunlab shuni aytish kerakki, qadimgi asrlarda O`rta Osiyoda o`simliklar haqida bilimlar chegaralangan edi, asosiy etibor oziq ovqatbop o`simliklarga qaratilgan bo`lsa, o`rta asrlarda bu ma‘lumotlar ancha kengaytirilgan va dorishunoslik nuqtai nazardan biroz chuqurlashgan. XVIII asrning boshlaridan boshlab O`rta Osiyo rus samoderjaviyasining e‘tiborini jalb eta boshladi, natijada 1914 yildan 1920 yilgacha O`rta Osiyoga ruslarning bir qancha ekspedetsiyalari tashkil etildi. Biroq, bu xarbiy razvedka ekspeditsiyalari tarkibida tabiatshunoslar bo`lmaganligi tufayli ularning to`plagan ma‘lumotlari tabiatshunoslik nuqtai-nazardan unchalik muhim bo`lmagan. Shunga qaramay ulardan ayrimlari O`zbekiston tabiati haqida oz bo`lsada ma‘lumotlar berilgan. Dastlabki Yevropalik tabiatshunoslar O`zbekistonga 1820 yili kelganlar.

1841 yilda muxandis–injener Botenev boshliq ekspeditsiyasi (uning tarkibida tabiatshunos Lemann ham bo`lgan) Qizilqumdan Samarqandgacha kelgan. Ular Zarafshon bo`ylab yuqoriga ko`tarilishgan va o`simliklardan gerbariylar va boshqa ma‘lumotlar yig`ishgan. Lemanning to`plagan ma‘lumotlari keyinchalik A.Bunge tomonidan qayta ishlanib bosmadan chiqarilgan. Lemanning kundaliklari uning vafotidan so`ng Gelmerson tomonidan nashr etilgan. Uning floristik ma‘lumotlari o`simliklar geografiyasi nuqtai-nazardan muhim ahamiyatga ega bo`lib, keyinchalik I.G.Borisov tomonidan Zarafshon vodiysini alohida botanik geografik viloyat sifatida ajratish uchun asos bo`lgan. 50-60 yillarda O`zbekiston, jumladan Farg`ona vodiysida yirik va ilmiy ahamiyatga ega tadqiqotlar olib borgan rus olimlari P.P.Semenov, N.A.Seversev, I.G.Borisovlar tomonidan olib borilgan.
I.G.Borisov o`zining «Orol-Kaspiy o`lkasi botanik geografiyasi uchun ma‘lumotlar» asarida (1885) O`rta Osiyoning ijtimoiy tekistliklarida tarqalgan ayrim o`simliklarning geografik tarqalishini ko`rsatgan.
Borisov o`zining «Orol-Kaspiy o`lkasi botanik geografiyasi uchun ma‘lumotlar» asarida (1885) O`rta Osiyoning ijtimoiy tekistliklarida tarqalgan ayrim o`simliklarning geografik tarqalishini ko`rsatgan. I.G.Borisov shu o`lkaning o`simlik formatsiyalarini o`rganib, bu o`lka o`simliklarning shu o`lkaga xosligi, O`rta Osiyo o`simlmk dunyoing avtozon rivojlanganligi haqida fikrga keladi. Keyinchalik uning bu fikrlarini A.N.Krasnov rivojlantiradi.
1865 yildan keyin, ya‘ni O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shilishi natijisida bu joylarga kelishi sayohat qilish va uni o`rganish muammo bo`lmay qolganidan so`ng rus olimi va tabiatshunoslari tez-tez keladigan bo`lib qolishdi. 1868-1871 yillarda Moskva tabiatshunoslar jamiyati yordamida er-xotin A.P. Fedchenko va O.A.Fedchenkolar ekspeditsiya tashkil qilib O`zbekistonga, ya‘ni Farg`ona vodiysiga kelishadi. Olga Aleksandrovna Fedchenko Zarafshonning o`rta qismiga yaqin bo`lgan Samarqand vohasini o`rganadi. 1870-1871 yillarda Zarafshon daryosining yuqori qismi bo`yicha Janubiy-Sharqiy Qizilqum va Farg`ona vodiysi bo`yicha ko`pgina kolleksiyalar to`pladi. Uning botanika sohasidagi asosiy va muhim ishlari 1901,1904,1906,1909,1911 yillarda nashr qilingan. U 1500 ortiq o`simlik turlarini qayta ishladi. Ular orasida yangi tur va turkumlar ham bor edi. A.V.Bunakovskiy 1869 yilda Chirchiq daryosining vohasini, A.A.Ivanov esa uning o`rmon zonasini o`rgangan. Huddi shu vohaning o`simlik dunyosi bilan 1873 yilda N.I.Korolkov ham shug`ullangan.
1975 yilda Xisor ekspeditsiyasining boshlig`i N.I.Isaev yo`l- yo`lakay Samarqandning Taxtaqoracha atroflari bo`yicha o`simliklardan kolleksiyalar yig`adi. 1878 yilda V.Fomanin boshchiligidagi ekspeditsiya tarkibidagi qatnashgan M.Nevesskiy esa Samarqand Taxtaqorcha yo`nalishida, 1876 yillarda L.S.Borshevskiy Samarqand, Urgo`t, Panjikent, Zarafshon vodiysi hududlarining o`simlik dunyosi bilan shug`ullanib, muhim ma‘lumotlar to`plagan. 1976 yilda A.Regel Tyan-Shanning Toshkent atrofi tumonlarni, 1980 yilda esa Toshkent,
Jizzax, Samarqand, Xo`jand va Farg`ona vodiysining Noringacha bo`lgan qismini o`simlik dunyosini o`rgandi. 1880-1882 yillarda u Kuxistonning Xisor- Zarafshon qismining o`simliklarini, Toshkent, Samarqand atroflarini, Dovon, Termiz, Sherobod, G`o`zor o`simliklarini, 1883 yilda Bobotog` atroflarining o`simliklari dunyosini o`rgandi. 1884 yilda Zarafshon vodiysining O`zbekiston qismining qamrab olib Qoraqum o`simlik dunyosi bilan mashg`ul bo`ldi.
Regelning topshirig`i bilan 1881 yilda Musa Maxmud G`arbiy TyanShanning Toshkent xududlarining o`simliklarini o`rgangan. Ayniqsa 1881 yilda
O`zbekiston o`simlik dunyosini o`rgangan franso`z Kopyu va Bonvanlarning ishlari diqqatga sazovordir. Kopyu 1880 yilda Samarqand atroflarini va Samarqand tog`lari, Qarshi-Sherobod, va Zarafshonning yuqori qisimlari o`simlik dunyosini tadqiq qildi. A.F.Middendorf 1878yildan boshlab Farg`ona vodiysining barcha xududlarini ilmiy jihatdan o`rgangan. 1920 yilda Turkiston Davlat Universiteti (keyinchalik O`rta Osiyo davlat Universiteti SAGU) deb nomlangan) tashkil etiganligi munosabati bilan O`zbekistonga M.G.Papov, E.P.Korovin, M.V.Kultiasov, R.I.Abolin, A.I.Vvedenskiy, P.A.Baranov, V.P.Drobov, I.A.Raykova, M.M.Sovetkina kabi mashhur botaniklar O`rta Osiyoga, xususan O`zbekistonga kelib, uning flora va o`simlik qoplamini o`rganishda o`zlarining muhim hissalarini qo`shganlar.
Universitet tasaruffida «Tuproqshunoslik va geobotanika» (1923-1932y) instituti tashkil etildi va unga N.A.Dimo rahbarlik qildi. Instito`t 10 yil davomida mustaqil ilmiy tadqiqot muassasasi sifatida faoliyat ko`rsatdi. Bu davrda botaniklarning eng ilg`or vakili M.G Popov hisoblanar edi. Institutning geobotanika bo`limiga esa R.I.Abolin rahbarlik qildi. M.G.Popov O`rta Osiyo floarsi va o`simlik dunyosining migratsion nazariyasini yaratdi. Uning fikricha Tetisning o`rnida hosil bo`lgan –Qurg`oq yerda Janubiy Afrikaning «Velvagiya florasi va shimolning migrant florasi-«Ginkgo florasi» ning elamentlar to`qnash kelgan. Natijada chatishish jarayoni ketib, O`rta Osiyo florasi kelib chiqqan.
1828 yilda SAGU tasarrufida «Yuksak o`simliklar» va «O`simliklar geografiyasi» kafedrasi ochilib, unda shu bugunga qadar 400 dan ortiq mutaxassilar yetishib chiqadi. Ulardan ko`pchiligi Fan sohasida xizmat qiladilar ham ularni ko`pchiligi faoliyat ko`rsatmoqda.
O`zbekiston florasi va o`simliklar dunyosini o`rganishga V.G.Kultiasov I.I.Granitov, A.YA.Bo`tkov, S.X.Chevrinidi, R.S.Vernik, I.F.Momotov, R.D.Melnikov, O.N.ondarenko kabi rus olimlari qatorida M.M.Orifxonova, Q.Z.Zokirov, T.A.Odilov, A.U.Usmonov, P.K.Zokirov, O`.P.Pratov, A.M.Maxmedov, T.X.Xudoyberdiyev, M.M.Nabiyev, I.Sottiboev, S.Holiqov kabi olimlar o`z xissalarini qo`shganlar. 1920 yilda O`rta Osiyo universiteti tashkil etilishi munosabati bilan Farg`ona vodiysidagi botanik tadqiqotlar ham ancha kuchayadi. Universitetga taniqli botaniklar P.A. Baranov, E.P. Korovin, V.P. Drobov, I.A. Raykova, A.I. Vvedenskiy, M.M. Sovetkinalar tashrif buyurishadi. Ular bilan birga 1932-1933 yillar tashrif buyurishgan Leningradlik botaniklar P.N. Ovchinnikov, F.A. Zapryagaev, V.I. Zapryagaeva, Yu.S. Grigorev, A.S. Koroleva, K.S. Afanasev, V.N. Nikitinlar ham Farg`ona vodiysi florasini o`rganish va tahlil qilishda katta ishlar olib borishadi. O`sha davrdagi yirik olimlardan ta‘lim olgan mahalliy botanik olimlarning hizmatlari Farg`ona vodiysining o`simliklarini o`rganishga katta xissa qo`shadi 1967 yil M.M. Arifxonova Farg`ona vodiysi o`simliklari qoplamini o`rganishga bag`ishlangan tadqiqotlariga yakun yasab, «Rastitelnost Ferganskoy dolinы» nomli monografiyasini chop etadi. Bu asarda bu xududda mavjud bo`lgan barcha o`simlik tiplari to`g`risida ba‘tavsil ma‘lumotlar berilgan. Bizning tadqiqotimiz ob‘ekti bo`lgan to`qay o`simliklari borasidagi ilk to`laqonli ma‘lumotlar ham aynan M.M. Arifxanovaning izlanishlarining natijasi hisoblanadi.
Farg`onalik professor A.M.Maxmedov birinchi marta O`rta Osiyo yalpizdoshlarini sistematik tahlil qilib bir necha yangi turlarni aniqlagan. T.X. Xudayberdiev tomonidan birinchi marta Farg‘ona vodiysida tarqalgan Yalpizdoshlar (Lamiaceae) oilasi flora va o‘simliklar qoplami tarkibidagi taksonomik birlik sifatida tadqiq qilingan. Ish asosan oila vakillarining o‘simliklar qoplamida tutgan o‘rni, tur tarkibini aniqlashtirishga bag‘ishlangan. Dissertatsiya ishida markaziy o‘rinni turlarning xalq xo‘jaligida tutgan o‘rni va oqilona foydalanishning asoslariga bag‘ishlangan. Muallif ma’lumotlariga ko‘ra, mazkur hudud florasida 36 turkumga mansub bo‘lgan 184 tur uchrashini qayd etilgan.
Flora davlatimizning yirik tabiiy boyligi undan oqilona foydalinib, muhofaza qilish uchun uning turlarini botanika nomenklaturasi nuqtai-nazaridan puxta o`rganish zarur. Aks holda juda murakkab chalkashliklarga olib kelishi mumkin. Ta‘kidlash joizki, so`ngi 20 yil ichida, ayniqsa chet ellarda sistematikaga oid qator asarlar nashr etildi, ularda tavsiya etilgan fikr va taksonomik birliklar jahon botanik olimlari tomonidan ma‘qullandi, «Xalqaro botanika nomenkaturasining kodeksi»ga sistematik taksonlarga oid qator o`zgarishlar kiritildi. O`zbekistonda esa «Flora Uzbekistana» nomli monagrafiyalar nashr etilgandan so`ng fan uchun yangi ko`plab tur va turkumlar kashf etildi.
Quyida muhokama qilingan shartlar yagona o'quv jarayonini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan pedagogik xarakterdagi muammolarni hal qilishga qaratilgan.
Shartlar muammosi ko'plab tadqiqotchilarning ishlarida "pedagogik" rangga ega bo'ladi, masalan: V. I. Andreev, N. M. Yakovleva, N. V. Ippolitova, M. V. Zvereva va boshqalar. "Pedagogik shartlar" atamasi bir nechta talqinlarga ega, ammo ba'zi olimlar hanuzgacha umumiy pozitsiyalarda.

V. I. Andreev, N. M. Yakovleva pedagogik sharoitlar - bu o'qitish va tarbiyaning mazmuni, texnikasi va tashkiliy shakllari bo'ladimi, har qanday pedagogik ta'sir choralari va moddiy va fazoviy muhit imkoniyatlarining birlashmasidir, deb hisoblaydilar.

Boshqalar (N.V. Ippolitova va M.V. Zvereva) pedagogik sharoitlarni pedagogik tizimning tarkibiy qismi deb hisoblaydilar, bu tizimning protsessual tomonlarini amalga oshirishga yordam beradigan tashqi omillar va shaxsiy tomonning rivojlanishini ta'minlaydigan ichki omillar to'plamini aks ettiradi.
O‘zbekistonda dorivor o‘simliklarning introduksiyasi va iqlimlashtirilishi sohasida O‘zR FAsining Botanika instituti vaBotanika bog‘i olimlari muhim ishlarni amalga oshirdilarki, bu tadqiqotlar respublikamiz dori-darmon ishlab chiqarish tarmog‘ining dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan ehtiyojini qondirishda muhim tadbirlardan biri bo‘ldi. Masalan, 1950-1965 yillar mobaynida akademik F.N.Rusanov boshchiligida Er sharining deyarli barcha floristik oblastlaridan o‘simliklar yig‘ib kelindi va ularning namunalari tuzildi.
Q.H.Xo‘jaev va H.X.Xolmatov (1963,1965) lar esa kolleksiyadagi dorivor o‘simliklarni madaniy holda o‘stirish va ularga qo‘llaniladigan agrotexnik tadbirlari ustida ilmiy ish olib bordilar.
I.V.Belolipov (1976) O‘rta Osiyo florasida uchraydigan o‘simliklarning Toshkent Botanika bog‘i - introduksion sharoitida ekologik jihatdan moslashish xususiyatlarini tavsiflab berdi. Ilmiy tadqiqotlarda O‘rta Osiyo florasiga mansub 565 yoki yer sharining floristik oblastlaridan 5,5 mingdan ortiq tur introduksiya qilingan o‘simliklar kolleksiyasidan foydalanildi.
A.A.Abdurahmonov va S.P.Valixo‘jaeva (1980) lar tomonidan esa, Sharqiy Osiyo floristik oblastiga mansub bo‘lgan 25 turning introduksiyasi o‘rganildi. Bu tadqiqotlardan so‘ng Toshkent sharoitida 500 dan ortiq turlardan iborat kolleksiya tashkil qilindi. Jumladan, Y.M. Murdaxaev (1965-1990) tomonidan Nyphaceae Dc., Nelumbonacea Salisb., Trapa L., Mentha L., Brasenia schreberi I. F. Gmel., Sophora japonica L., Orthosiphon stamineus Benth., Solanum laciniatum Ait., Rhaponticum carthamoides (Willd.) Jljin., Mandragora turcomanica (Mizgir.), Aerva lanata (L.) Juss va boshqa o‘simliklar introduksiya qilindi. Sharqiy Osiyo florasiga mansub bo‘lgan dorivor o‘simliklarning mavsumiy rivojlanishi turli xil sharoitlarda (soya va quyoshli ekspozitsiyasida, soya-quyosh ekspozitsiyalarida sug‘orish miqdori bilan) o‘rganildi. O‘zbekiston dorivor o‘simlikshunosligi uchun yangi bo‘lgan35 turdan ortiq dorivor o‘simliklar ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklarda sinovdano‘tkazildi.
T.S.Safarov (1982) Janubiy-G‘arbiy Tyan-Shan o‘rta tog‘ qismlarida uchraydigan bir necha dorivor daraxtva buta o‘simliklarning introduksiyasi bilan shug‘ullandi. N.A.Toshmatova (1975) Hyssopus L. turkumi turlarining introduksiyasi, O.A.Titova (1988) 40 ga yaqin Eremurus M. B., Allium L., Crocus L., Juno Tratt., Asparagus L. turlari va T.T.Tursunov (1987) Sophora korolkovii Koehne. o‘simliklarining introduksiya sharoitida o‘sish va rivojlanishidagi o‘zgarishlar jarayonlarini ilmiy jihatdan tahlil etdilar.
I.I.Granitov (1937) mahalliy sharoitda o‘sadigan dorivor o‘simliklar, A.Ya.Butkov (1942) O‘zbekistonning bir necha tur dorivor o‘simliklari, N.A.Amirxonov (1961) Crambe kotschyana Boiss., T.O.Odilov va E.E.Korotkova (1965) Vinca erecta Rgl. et Schmals. to‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar olib bordilar.
P.Q.Zokirov va T.Norboboevalar (1974) 211- dorivor, 42- vitaminli, 113 - efir-moyli, 53-glikozidli va boshqa o‘simliklarning tarqalishi, hayotiy shakli va xo‘jalik ahamiyati bo‘yicha to‘la tahlil berib o‘tdilar.
P.Q.Zokirovva L.M.Myasnikova (1979)lar to‘qayda o‘sayotgan 14 tur dorivor vafoydali o‘simliklarni o‘rgandilar. P.Q.Zokirov, R.I.Toshmuhamedov va
A.T.Qobulov (1983) lar Adonis turkestanicus (Korsh.), Inula grandis Schrenck., Gentiana olivieri Griseb. kabi dorivor o‘simliklarni ilmiy jihatdan o‘rganib, tabiatdagi xom-ashyo maydonlarini aniqladilar.S.M.Mustafoev (1966) Qashqadaryo va Surxondaryo vohasining dorivor o‘simliklari, T.P.Po‘latova, H.X.Xolmatov, N.N.Jo‘raev (1980) O‘zbekistonning yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklari va Toshkent vohasi dorivor o‘simliklari, S.S.Sagatov (1966)O‘zbekistonning saponin saqlovchi o‘simliklari to‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar olib bordilar.
Shuningdek, N.N.Shorahimov (1977) ning Peganum garmala L.,M.U.Olloyorov (1974) ning O‘rta Osiyoda Rheum L. turkumi vakillarining tarqalishi, U.Rahmonqulov (1981,1999) ning G‘arbiy Tyan-Shanning terpen moddasi saqlovchi o‘simliklari va ularning foydalanilishi, Q.H.Hojimatov (1999) ning dorivor va efir moyli o‘simliklarning zahiralarini aniqlash, A.S.Yo‘ldoshev (2001) ning Janubiy Turkiston va Shimoliy Zarafshon tizmalarining dorivor o‘simliklari to‘g‘risidagi ilmiy asarlari yaratildi.
O‘zbekistonning shimoliy hududi bo‘lgan Qoraqalpog‘iston florasida 343 tur dorivor o‘simliklar aniqlanib, shulardan 15 turiga (farmakopeyaga kirgan turlar) ekologik jihatdan va xom-ashyo zahiralarining hajmi to‘la tahlil qilindi.O.A.Ashurmetov va H.Q.Qarshiboev (1995) ning Shirinmiya va Meristo- tropisning reproduktiv biologiyasi, L.A.Shamsuvaliyeva (1999) ning Glycyrrhiza L. turkumiga mansub turlar vegetativ va generativ organlari tuzilishining o‘simlik ontogenezida shakllanishi va ularga galofaktorning ta’siri to‘g‘ridagi ilmiy ishlari bilan dorivor o‘simliklar to‘g‘risidagi bilimlar yanada boyitildi.
Respublikada so‘nggi yillarda dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, dorivor o‘simliklar yetishtiriladigan plantatsiyalar tashkil etish va ularni qayta ishlash borasida izchil islohotlar amalga oshirilmoqda.
Mahalliy floraga mansub 4,3 mingdan ortiq o‘simliklarning 750 ta turi dorivor hisoblanib, ulardan 112 ta turi ilmiy tibbiyotda foydalanish uchun ro‘yxatga olingan, shundan 70 ta turi farmatsevtika sanoatida faol qo‘llanib kelinmoqda.
2019-yilda 48 mln AQSh dollari qiymatidagi qayta ishlangan dorivor o‘simliklardan olingan mahsulotlar eksport qilingan.
Shu bilan birga, tahlillar dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish, ularning plantatsiyalarini tashkil etish, qayta ishlash orqali qo‘shimcha qiymat zanjirini yaratish zarurligini ko‘rsatmoqda.
Shunday qilib, O‘zbekistonda dorivor o‘simliklarning o‘rganilishida muhim tajriba to‘plandi.




II-Bob. Asosiy qism
2.1. Kovulnamolar qabilasi haqida umumiy malumot.
Kovulnamolar qabilasining lotincha nomi Kapparales deyiladi.
Kapparales - gulli o'simliklar tartibining botanika nomi . U Cronquist tizimida Dilleniidae kichik sinfidagi buyurtma uchun va hozirgi kunda Kubitzki tizimida ishlatilgan . Ushbu tizimning 1981 yil versiyasida u quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Capparalesga quyidagi oilalar kiradi
Tovariaceae oilasi
Capparaceae oilasi
Brassicaceae oilasi
moringaceae oilasi
Resedaceae oilasi
APG II tizimi Brassicales (kengaytirilgan) tartibida ishtirok etadigan barcha o'simliklarni o'z ichiga oladi . Oila darajasidan yuqori bo'lgan ismlar uchun ustuvorlik printsipi majburiy emas, shuning uchun ikkala ism o'rtasidagi farq.
Glyukozinolatlar Capparales tartibida joylashgan bo'lib , iqtisodiy jihatdan muhim Brassicaceae o'z ichiga oladi. Glyukozinolatlar turli xil aminokislotalardan olingan ikkilamchi metabolitlar bo'lib, ularning bir qismi protein ribosomalarining biosintetik yo'llarining bir qismi emas. Ular tabiiy ravishda sulfat tuzlari sifatida paydo bo'ladi va shuning uchun ular olingan aminokislotalarga qarab, alifatik, aromatik va indolik deb tasniflangan juda qutbli birikmalardir. Protein aminokislotalari glyukozinolatga yig'ilgunga qadar bir qator zanjir uzayishi mumkin, bu esa o'z navbatida gidroksillanish, metillanish va oksidlanish kabi qo'shimcha metabolik o'zgarishlarga duchor bo'lishi mumkin. 67 A. thalianada topilgan glyukozinolatlarKolumbiya ekotipi triptofan, bir nechta zanjir cho'zilgan metionin gomologlari, zanjir cho'zilgan fenilalanin va fenilalanindan olingan. Bishomometionindan olingan glyukozinolatlar 4-metiltiobutilglyukosinolat ( j9 ) va 4-metilsulfinilbutilglyukozinolat ( j3 ) A. thaliana rozet barglaridagi umumiy glyukozinolat miqdorining 50% dan ortig'ini tashkil qiladi .
Glyukozinolatlarning turli guruhlarining biosintetik yoʻllari oʻnlab yillar davomida qizgʻin oʻrganilgan, biroq soʻnggi bir necha yil ichida, xususan, koʻplab A. thaliana ekotiplari va mutantlarining mavjudligi tufayli katta yutuqlarga erishildi . 69,70 Glyukozinolat yo'llarining biosintetik genlarining aksariyati klonlangan va ba'zi fermentlar ajratilganligi sababli, qo'shimcha muhim asosiy savollar ularning biosintetik regulyatsiyasi va yo'l muhandisligiga qaratilgan.
Brassicales turkumining barcha 16 oilasida (avvalgi Capparales ) mavjud, shu jumladan Akaniaceae, Bataceae, Brassicaceae, Capparaceae, Caricaceae, Gyrostemonaceae, Limnantaceae, Moringaceae, Resedaceae, Pentadivaceaeaeae2, Tavaraceaeae2, Tovaraceaeae0 , Brassicaceae oilasiga mansub kolza, kalabr/brokkoli, gulkaram, Bryussel lahzalari, karam, yoqa, karam, kapers, shved/sholg'om, daikon, xantal, turp, horseradish, suv teresi, vasabi, kolza urug'i va barcha bargli zo'rlash bozorga chiqariladi. hayvonlar va odamlar iste'moli uchun dunyo. Limnantaceae va Resedaceae kabi cho'chqachiliksiz turlar, Drypetes bir jinsliEuphorbiaceae va Moringaceae monogenerik oilasining barcha 13 turida bir yoki bir nechta GL borligi xabar qilingan (Tacer -Caba, 2019 ). Ushbu oilalarga mansub turlarning ba'zilari kapers, papayya va moringa kabi yeyish mumkin.
GL va myrosinase profili turli Brassica ovqatlarida sezilarli darajada farq qilishi aniqlandi. Tekshiruvga ko'ra, GL diapazoni brokkoli ( Brassica oleracea var. italica ) da 47–806 mg/100 g FW, Bryussel novdalarida ( Brassica oleracea var. gemmifera ) 18–390 mg/100 g FW ), 49– Xitoy karamida 246 mg/100 g FW ( Brassica rapa ssp. pekinensis ), gulkaramda 91-109 mg/100 g FW ( Brassica oleracea convar. botrytis ), karam karamida (Braaace convar o) 17-345 mg/100 g FW . asefala ), 22-627 mg / 100 g FW turp ( Raphanus sativus ) va 50-784 mg / 100 g FW kohlrabi ( Brassica oleracea var. gongylodes ) ( Possenti va boshq., 2016 ). Har bir tur ma'lum bir GL to'plamini o'z ichiga oladi, ularning soni juda yuqori. 12.1-jadvalda tez-tez iste'mol qilinadigan Brassica sabzavotlarida sezilarli darajada yuqori konsentratsiyalarda mavjud bo'lgan ba'zi GLlar ro'yxati keltirilgan . GLs/mirozinazalar o'simlikning genotipi, fiziologiyasi va rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan o'simlik holati bilan yaxshi o'zgarishi haqida xabar berilgan ( Burow, 2016 ; Wentzell va boshq., 2007).). Urug'lar kattalar o'simliklariga qaraganda ko'proq GL manbai hisoblanadi. O'simliklarning o'sish sharoitlari (harorat, namlik va kun uzunligi) ( Burow, 2016 ; Yan & Chen, 2007 ) va saqlash va qayta ishlash usulini o'z ichiga olgan hosildan keyingi ishlov berish ( Podsedek, 2007 ) ham glyukozinolat-mirozinaz tizimiga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin. Hatto to'qimalar darajasida ham, turli GLlarning tarkibi va kontsentratsiyasi Brassica o'simliklarining urug'lar, barg, poya va ildiz kabi alohida qismlarida katta farq qiladi ( Bhandari va boshq., 2015 ). Umuman olganda, urug'lar o'simlikning boshqa barcha to'qimalariga qaraganda sezilarli darajada yuqori GL ni o'z ichiga oladi.
Capparidaceae, Cruciferae (sin. Brassicaceae), Resedaceae, Moringaceae, Tropacolaceae va boshqalar [39] oilalarini o'z ichiga olgan Capparales tartibidagi yuqori ikki pallali o'simliklarda 80 dan ortiq turli glyukozinolatlar topilgan.
Glyukozinolatlar ikkilamchi o'simlik metabolitlari bo'lib, ular Capparales tartibida Cruciferae va tegishli oilalarga xosdir . Glyukozinolat o'z ichiga olgan o'simliklar har doim odamlar va qishloq xo'jaligi hayvonlarining ratsioniga katta hissa qo'shgan va ularga ziravorlar va lazzatlar (xantal va vasabi), an'anaviy bargli sabzavotlar (karam, shved) va hayvonlar uchun ozuqa sifatida ishlatiladigan ekinlar (kolza, karam, sholg'om) kiradi. ).
Glyukozinolatlar tioglikozidlar bo'lib, aglikon yon zanjirining tuzilishida farqlanadi; ular nisbatan biologik faol emas, ammo to'qimalarning buzilishidan so'ng ular turli xil biologik faollikka ega bo'lgan keng turdagi strukturaviy xilma-xil gidroliz mahsulotlarini hosil qilish uchun gidrolizga uchraydi. Ushbu mahsulotlar brassikalarga xos bo'lgan hissiy xususiyatlarning asosi bo'lib, ularning biologik ta'siri orqali ularning ozuqaviy qiymatiga ham ta'sir qiladi. Ba'zi gidroliz mahsulotlari (goitrin, tiosiyanat ioni, bir nechta izotiyosiyanatlar va nitrillar) antinutriyatsion yoki toksik ta'sirga ega bo'lishi mumkin; boshqalar, ayniqsa izotiosiyanatlar (masalan, sulforafan) xochga mixlangan o'simliklarga boy parhezning himoya, antikanserogen ta'siri uchun javobgar hisoblanadi. Ushbu salbiy va foydali ta'sirlar juda dozaga bog'liq va fiziologik diapazon nisbatan tor. Glyukozinolat gidroliz mahsulotlari, shuningdek, antifungal, mikroblarga qarshi va insektitsid xususiyatlarga ega,
Glyukozinolatlarning ko'pligi, turli xil biologik faollikka ega bo'lgan gidroliz mahsulotlarining ko'pligi va kuzatilgan ta'sirlarning dozaga bog'liqligi bu sohadagi tadqiqotlarni ham qiyin, ham murakkab qiladi. Shunday qilib, ozuqaviy foyda olish uchun kolzaning glyukozinolat miqdorini kamaytirishga qaratilgan o'simliklarni ko'paytirish strategiyalari to'yimliroq bo'lgan juda past ("nol") glyukozinolat navlarini ishlab chiqarishga muvaffaq bo'ldi, ammo ular ekinlarni himoya qilish uchun sezilarli darajada ko'proq xarajatlarni talab qildi. Boshqa tomondan, ko'p miqdorda individual glyukozinolatlarni o'z ichiga olgan zararkunandalarga chidamli ekin navlari qabul qilib bo'lmaydigan sensorli xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin va, ehtimol, oziqlanishga qarshi xususiyatlarni ham ko'rsatishi mumkin.
Glyukozinolatlar (GS) Brassicaceae ning Capparales tartibida joylashgan uchuvchan va reaktiv ta'mli birikmalar uchun barqaror kashshoflardir . Ular, ehtimol, siyanogen glyukozidlarning keng tarqalgan tizimidan va tegishli O-b-glyukozidazalardan ( Xalkier va Gershenzon, 2006 ) rivojlangan. Ularning tabiiy funktsiyasi antikarsinogen xususiyatlarga qo'shimcha ravishda yaxshi hujjatlashtirilgan toksiklik va ovqatlanishdan nafratlanish ta'siriga ega bo'lgan mudofaa birikmalaridir (masalan , Stoewsand, 1995 ; Talalay va Fahey, 2001 ).
120 dan ortiq GS ma'lum ( Xalkier va Gershenzon, 2006 ; Fahey va boshq., 2001) . Ularning barchasi alifatik, aromatik yoki indolik yon zanjirga ega tioglyukoza va tiogidroksimat qismlarini o'z ichiga olgan yadroga ega. Arabidopsis thaliana genom ketma-ketligi tugagandan so'ng, ushbu tuzilishga biosintetik qadamlarni tushunishda katta yutuqlarga erishildi ( Grubb va Abel, 2006 ). Yo'l 5.2-rasmda umumlashtirilgan . Birinchi va asosiy tartibga solish bosqichi aromatik va alifatik aminokislotalarni (alanin, leysin, izolösin, valin, fenilalanin, tirozin, triptofan, metionin) CYP79 oilasining substratga xos P450 sitoxromlari orqali ularning aldoksimlariga oksidlanishidir.Mikkelsen va boshqalar, 2002) . Keyingi fermentlar, GS biosintezi uchun xos bo'lsa-da, past substrat o'ziga xosligiga ega va yadro tuzilishi atrofida bir qator yakuniy mahsulotlarni hosil qiladi. Keyingi qadam aldoksimni CYP83 oilasiga mansub P450 sitoxromlari bilan keyingi oksidlanishi va tiogidroksimik kislotani hosil qilish uchun S-donor sifatida (odatda) sisteinga bo'linish bilan, ehtimol C-S liazasi bilan konjugatsiya qilishdir. Bu glyukozani UDP-glyukozadan (tioglyukoza hosil qiluvchi) o'tkazish va nihoyat, sulfonatlangan oksim hosil qilish uchun fosfoadenozin-fosfosulfatdan sulfatni o'tkazish va shuning uchun GS yadrosini tugatish ( Xalkier va Gershenzon, 2006 ) orqali amalga oshiriladi.
Gullaydigan o'simliklar (angiospermlar), shu jumladan xantal va kapari oilalari tartibi. Capparales oʻsimliklari turkumi evrozidli ikki pallalilarning turli oilalarini oʻz ichiga oladi. Eng muhimi, xantal, kapers va turli xil bezak o'simliklari (rasmga qarang ) Capparales a'zolaridir. Biroq, ko'plab tasniflarda Cappareles Brassicales deb ataladi yoki oxirgi tartib doirasida qabul qilinadi. Molekulyar filogenetik tasniflar Capparales (yoki Brassicales) tartibi Malvales, Myrtales va Sapindales ordenlari bilan bog'liqligini ko'rsatadi. Shuningdek qarang: Malvales ; Myrtales ; manzarali o'simlik ; o'simliklar shohligi ; O'simliklar taksonomiyasi ; Sapindales.
2.2. Qovuldoshlar oilasi.
Kapparaceae ( Capparaceae Juss. , 1789 ) — Amerika , Afrika , Okeaniya ning tropik va subtropik mintaqalarida hamda Oʻrta yer dengizi mintaqalarida tarqalgan Brassicales turkumiga mansub evdikotildonli angiosperm oʻsimliklar oilasi .
Oila, shuningdek, bezak, dorivor va oziq-ovqat qiziqish turlarini o'z ichiga oladi. Eng muhim tur - kapari ( Capparis spinosa L. ).
Rulman xilma-xildir: o'tli , buta , daraxtsimon va lianoz mavjud.
Capparaceae oilasining turlari odatda muqobil, oddiy yoki aralash barglarga ega.
Gullar deyarli har doim germafrodit , aktinomorf yoki zigomorfik va tetramerlar izolyatsiya qilingan yoki terminal rasemlerde tashiladi . Stamens 6 dan ko'pgacha ; tuxumdon yuqori va bikarpellardir .
Meva bir nechta urug'larni o'z ichiga olgan kapsula yoki berrydir .
Capparideae) - kichik oila. ikki pallali erkin bargli o'simliklar, xochga juda yaqin. Bunga 300 tagacha turdagi (23 avlodda) yarim butalar, kamdan-kam hollarda bir yillik va ko'p yillik o'tlar va kamdan-kam hollarda deyarli faqat issiq zonada va har ikkala yarim sharning mo''tadil zonasida oz miqdorda o'sadigan butalar va daraxtlar kiradi. . Koʻpchilikning barglari oddiy, navbatma-navbat, kamdan-kam uch bargli yoki besh bargli, butun, bir nechtasining qirralari tishli. Stipules tikanli yoki o'tli. Gul 4 a'zoli kosacha va 4 bargli gul tojidan, 4, 6 yoki ko'p stamenlardan iborat. Mevalarning tuzilishiga ko'ra, bularning barchasi. kapers quyidagi 2 yarim oilaga bo'linadi. 1) Cleome(Cleomeae) - Cleome (Cleome) markaziy jinsi bilan ular xochga mixlanganlarga eng yaqin bo'lib, ulardan faqat pod shaklidagi ochiladigan mevalarning ikkita uyali emas, bir uyasi bo'lishi bilan farqlanadi, haqiqiy nima? xochga mixlangan novdalar ; stamens 4 yoki 6. Bular asosan bir yillik o'tlardir; boshqa avlodlar - Cleomella, Gynandropsis, Cristatella, Isomeris, Polanisia va boshqalar 2) K. - Cappareae to'g'ri - ko'p stamens bor, tuxumdon uzun poyada, mevasi ochilmaydi, rezavor yoki dukkakli, ba'zilarida ko'p hujayrali. Bu erda - ko'p yillik o'tlar, yarim butalar va butalar. Bog'dorchilikda juda kam K. ma'lum, qanday, masalan, Cleome, Capparis Morisonia, Gynandropsis turlari. Kleome va 2 kapparisning faqat 5 turi Rossiyada - Markaziy Osiyo, Kavkaz va Qrimda yovvoyi o'sadi.
Capparaceae (yoki Capparidaceae ), odatda kaparilar oilasi sifatida tanilgan, Brassicales tartibidagi o'simliklar oilasi . Hozirda chegaralanganidek, oila 33 avlod va 700 ga yaqin turni o'z ichiga oladi. Eng yirik turkumlar: Kapparis ( 150 ga yaqin tur), Maerua (100 ga yaqin tur), Boscia (37 tur) va Kadaba (30 tur).
Capparaceae uzoq vaqtdan beri Brassicaceae , xantal oilasi (APG, 1998) bilan chambarchas bog'liq deb hisoblangan va ko'pincha kiritilgan, chunki qisman ikkala guruh ham glyukozinolat ( xantal moyi ) birikmalarini ishlab chiqaradi. Keyingi molekulyar tadqiqotlar Capparaceae sensu stricto Brassicaceae ga nisbatan parafiletik ekanligini tasdiqlaydi . Biroq , Cleome va bir nechta qarindosh avlodlar boshqa Capparaceae-ga qaraganda Brassicaceae a'zolari bilan yaqinroq bog'liq. Bu avlodlar endi Brassicaceae (Clemoideae kenja oilasi sifatida) yoki Cleomaceae ga ajratilgan .. An'anaviy Capparaceae ning yana bir nechta avlodlari Brassicalesning boshqa a'zolari bilan yaqinroq bog'liq va yana bir nechtasining munosabatlari hal etilmagan. Morfologik asoslarga asoslanib va ​​molekulyar tadqiqotlar tomonidan qo'llab-quvvatlangan holda, an'anaviy ravishda Kapparis sifatida aniqlangan amerikalik turlar qayta tiklangan umumiy nomlarga o'tkazildi. Yaqinda bir qancha yangi avlodlar ham tasvirlangan.
Yaqinda o'tkazilgan DNK tahliliga asoslanib , Capparaceae asosiy Brassicales tarkibiga kiradi va cheklangan testlarga asoslanib, quyidagi daraxt uning munosabatlaridagi hozirgi tushunchalarni aks ettiradi.
Kovuldoshlar (Capparaceae)oilasi. Bu oila 45 ta turkumga oid 850 tur kiradi. Ular tropik va subtropik hamda issik iqlimli hududlarda tarqalgan. O‘zbekistonda 2 ta turkumga mansub 6 turi o‘sadi. Chiqib kelishi jihatidan kovullar gunafshadoshlarga yaqin turadi.
Sistematikasi
Bo‘lim. Magnoliyatoifa (gulli, yopiq urug‘li) o‘simlikIar (Magnoliophyta yoki Angyospermae) -Магнолиевые или Цветковые, или Покрытосеменные
Ajdod (sinf). Magnoliyasimonlar (ikki urug‘pallalilar)(Magnoliopsida yoki Dicotyledones) - Магнолиевые или Двудольные
Ajdodcha (sinfcha) - Dalachoykabilar (Dillemidae) - Диллениевые
Qabila. Kovulnamolar (Capparales) - Каперцовые
Oila. Kovuldoshlar (Capparaceae Juss.) - Каперцовые
Turkum. Kovul (Capparis L.) - Каперцы
KAVULNOMALAR (CAPPARALES) QABILASI Bu qabilaga 4 oila kiradi. Bo'lar ichida tarqalganlari kavuldoshlar va karamdoshlar oilalari.
KOVULDOSHLAR CAPPARACEAE OILASI.
Bu oila 45 ta turkumga oid 850 tur kiradi. Ular tropik va subtropik hamda issik iqlimli xududlarda tarqalgan. O'zbyokistonda 2 ta turkumga mansub 6 turi o'sadi. Chiqib kelishi jihatidan kovullar gunafshadoshlarga yaqin turadi.
Kovul turkumi - Capparis. O'zbyokistonda bu turkumning 2 ta turi (Capparisspinosa. C.rosanoviana) o'sadi. Kovullar ayrim mamlakatlarda izdaniy o'simlik sifatida ekiladi. Ayniqsa uning gunchasini Kavkaz va O'rta Yer dengizi aholiyey ziravor sifatida ishlatadi. Xindistonda kovuldan foydalanib, upka silini, ildizi kaynatmasidan sariq kasalini davolashda, mevasi kaynatmasidan milklarni mutaxkamlashda foydalaniladi. C.rosanoviana O'zbyokiston «Kizil kitobi» ga kiritilgan.
2.2.1-rasm kovul
Tur. Kovul (Каперцм колючие) - Capparis spinosa L. Kovul kavardoshlar - Capparidaseae oilasiga mansub bo‘lib, bo‘yi 2,5 m gacha yetadigan sershox tikanli, yer bag‘irlab o‘suvchi poyali ko‘p yillik lianasimon o‘t o‘simlik. Barglari yumalnq, teskari tuxumsimon yoki ellipssimon bo‘lib, poyasi bilan shoxlarida bandi yordamida ketma-ket o‘mashgan. Oq rangli, yirik to‘rt bo‘lakli gullari uzun bandi bilan barg qo‘ltig‘iga joylashgan. Mevasi ko‘p urug‘li, teskari tuxumsimon, sershira bo‘lib, ho‘l mevaga o‘xshab ketadi. Kovul may-iyun oylarida gullaydi, mevasi iyul-avgustda yetiladi. Markaziy Osiyo, Qrim, Kavkazda dalalarda, adirlarda, yo‘l bo‘ylarida, ariq va kanallarning qirg‘oqlarida, tepaliklarda, ba’zan
ekinzorlarda o‘sadi.
Dorivorlik xususiyati: Xalq tabobatida kovulning yer ustki qismi, mevasi va ildizi ishlatiladi. Yer ustki qismi o‘simlik gullagan vaqtda yig‘iladi va soya yerda quritiladi. Gulini o‘simlik to‘liq gullaganda, mevasini - yetilganda teriladi. Guli soyada, mevasi esa ochiq havoda quyoshda quritiladi. Kovul ildizi erta bahorda yoki kcch kuzda kovlab olinadi, suvda yuvib, tuproqdan tozalanadi va quyoshda quritiladi.Kovulning yer ustki qismi tarkibida 0,32% rutin, kversetin, 150 mg% gacha S vitamin, staxidrin, tioglikozid, saponinlar, bo‘yoq moddalar, mevasida-36% gacha qandlar, 25-25,6mg% S vitamini, 1,46% flavonoidlar, tioglikozid; urug‘ida 25-36% yog‘; ildizida - 1,2% alkaloidlar (staxidrin); 0,44% flavonoidlar, 4,5% qand, kumarinlar va boshqa biologik faol moddalar bor . Abu Ali ibn Sino kovul o‘simligini nafas qisishi, me’da-ichak kasalliklarini davolash uchun hamda og‘riq qoldiruvchi, yaralarni tuzatuvchi va gijja haydovchi vosita sifatida qo‘llagan. Xalq tabobatida ildizidan tayyorlangan qaynatma shamollaganda, falaj, sariq, bod, taloq kasalliklarini davolashda, yer ustki qismi damlamasi mc’da-ichak kasalliklari, yaralar va astmani davolashda, siydik haydovchi vosita sifatida qo‘llaniladi. Gulining shirasi bilan yaralar davolanadi, meva qaynatmasi milkni mustahkamlash, tish og‘rig‘ini qoldirish, bavosil va boshqa kasalliklami davolash uchun ishlatiladi. Ildizining nastoykasi va qaynatmasi qon ivishini tezlatish tasiriga ega.
Kovul, kovar (Capparis spinosa L.) — kovuldoshlar oilasiga mansub yarim buta. Poya va shoxchalari yotiq, bargi tuxumsimon, guli yirik, oq yoki och pushti. Mevasi qizil etli, koʻp urugʻli.

Qrim, Kavkaz, Oʻrta Osiyo, Shimoliy Afrika va Oʻrta dengizning toshloq yerlarida koʻp tarqalgan. Janubiy Yevropada ekiladi. K.ning gʻunchasi, mevasi sirkalab yoki toʻzlab ovkatga solinadi. Mevasida 18% oqsil moddalar, 36% cha moy bor. Choʻl va adirlarda, yoʻl boʻylarida, devorlar ustida, ekinlar orasida oʻsadigan kovul koʻp urugʻli rezavor boʻlib, mevalari etdor, uzunligi 2 smga boradi. Iyul-avgust oylarida urugʻlari pishadi. Bu dorivor oʻsimlikning mevalari tarkibida saponinlar, alkaloidlar, 32,9 foiz uglevodlar, 150 mg askorbin kislota, 3,75 foiz moy, ildiz poʻstlogʻida staxidrin alkaloidi mavjud.Kovul yoki kavar oʻsimligi tabiiy holda Oʻrtayer dengizi, Yevropa janubida, Kavkazda, Oʻrta Osiyoda, shu jumladan, Oʻzbekistonda, Pokiston va Hindistonda tarqalgan. Bu oʻsimlik Fransiya, Ispaniya, Italiya, Aljir hamda Kiprda, Gretsiya va Shimoliy Amerikada madaniylashtirilgan boʻlib, landshaftlarning bezagi hisoblanadi. Oʻsimlikning nomi Erondagi Dashti-Kavir choʻli bilan bogʻliq holda atalgan. Chunki kovul bu hududlarda eng koʻp uchraydigan oʻsimlik sifatida ajralib turadi.
Kovul dorivor oʻsimlik boʻlishi bilan bir qatorda oziq-ovqatda ham ishlatiladi. Kovulning gʻunchali novdalari, gʻunchalari, rivojlanayotgan mevalari sirka kislotasida marinovat qilinadi hamda oziq-ovqatda «kaperslar» nomi bilan mashhur dori-darmon koʻrinishida foydalaniladi. Hindular kovulni kobra, kabra yoki kabarra nomlari bilan atashadi hamda oʻsimlik organlari qoʻshib tayyorlangan oziq-ovqatlarni yoqtirib iste’mol qilishadi.
Tabobatda pishgan mevasi, barglari, novda va ildiz poʻstlogʻi ishlatiladi.
May-avgust oylarida ochilmagan gʻunchalari, barglari terib olinadi. Shu bilan birga yosh, yogʻochlasha boshlagan novdalari va ildizining poʻstlogʻi shilib olinadi, maydalanadi hamda quyoshda yoki 50-60ºS haroratda quritiladi.Poʻstlogʻidan tayyorlangan damlama ishtaha ochuvchi ta’sirga ega. Xalq tabobatida yiringli yaralarni davolash uchun ishlatiladi. Yangi shilingan poʻstlogʻi ogʻrigan tishga bosilganda ijobiy natija beradi. Ba’zan ochiq yiringli yaralarga qoʻyilganda antiseptik ta’sir qiladi. Bundan tashqari oʻsimlikdan stenokardiyada, tireotoksikoz, gemorroyda, qandli diabet kasalligini davolashda ham foydalaniladi.
Ildiz poʻstlogʻidan nastoyka tayyorlash uchun 20 g shilib olingan poʻstlogʻi ustiga 0,5 l qaynagan suv quyiladi, 1-2 soat davomida tindiriladi. Kuniga uch mahal ovqatdan oldin 1/2 stakandan ichiladi.
BOSH SAHIFA DORIVOR NE’MATLAR
Kovul dorivor o‘simligi haqida eshitganmisiz?
Cho‘l va adirlarda, yo‘l bo‘ylarida, devorlar ustida, ekinlar orasida o‘sadigan kovul ko‘p urug‘li rezavor bo‘lib, mevalari etdor, uzunligi 2 smga boradi. Iyul-avgust oylarida urug‘lari pishadi. Bu dorivor o‘simlikning mevalari tarkibida saponinlar, alkaloidlar, 32,9 foiz uglevodlar, 150 mg askorbin kislota, 3,75 foiz moy, ildiz po‘stlog‘ida staxidrin alkaloidi mavjud.
kovul
Kovul yoki kavar o‘simligi tabiiy holda O‘rtayer dengizi, Yevropa janubida, Kavkazda, O‘rta Osiyoda, shu jumladan, O‘zbekistonda, Pokiston va Hindistonda tarqalgan. Bu o‘simlik Fransiya, Ispaniya, Italiya, Aljir hamda Kiprda, Gretsiya va Shimoliy Amerikada madaniylashtirilgan bo‘lib, landshaftlarning bezagi hisoblanadi. O‘simlikning nomi Erondagi Dashti-Kavir cho‘li bilan bog‘liq holda atalgan. Chunki kovul bu hududlarda eng ko‘p uchraydigan o‘simlik sifatida ajralib turadi.
Kovul dorivor o‘simlik bo‘lishi bilan bir qatorda oziq-ovqatda ham ishlatiladi. Kovulning g‘unchali novdalari, g‘unchalari, rivojlanayotgan mevalari sirka kislotasida marinovat qilinadi hamda oziq-ovqatda «kaperslar» nomi bilan mashhur dori-darmon ko‘rinishida foydalaniladi. Hindular kovulni kobra, kabra yoki kabarra nomlari bilan atashadi hamda o‘simlik organlari qo‘shib tayyorlangan oziq-ovqatlarni yoqtirib iste’mol qilishadi.
Tabobatda pishgan mevasi, barglari, novda va ildiz po‘stlog‘i ishlatiladi.
May-avgust oylarida ochilmagan g‘unchalari, barglari terib olinadi. Shu bilan birga yosh, yog‘ochlasha boshlagan novdalari va ildizining po‘stlog‘i shilib olinadi, maydalanadi hamda quyoshda yoki 50-60ºS haroratda quritiladi.
Kovul ishlatilishi
Po‘stlog‘idan tayyorlangan damlama ishtaha ochuvchi ta’sirga ega. Xalq tabobatida yiringli yaralarni davolash uchun ishlatiladi. Yangi shilingan po‘stlog‘i og‘rigan tishga bosilganda ijobiy natija beradi. Ba’zan ochiq yiringli yaralarga qo‘yilganda antiseptik ta’sir qiladi. Bundan tashqari o‘simlikdan stenokardiyada, tireotoksikoz, gemorroyda, qandli diabet kasalligini davolashda ham foydalaniladi.
Ildiz po‘stlog‘idan nastoyka tayyorlash uchun 20 g shilib olingan po‘stlog‘i ustiga 0,5 l qaynagan suv quyiladi, 1-2 soat davomida tindiriladi. Kuniga uch mahal ovqatdan oldin 1/2 stakandan ichiladi.
Stenokardiya, sariq kasalligida
Quritilgan ildiz po‘stlog‘idan 2 choy qoshiq olinib ustiga bir stakan suv quyiladi hamda past olovda 10-15 minut qaynatiladi. Sovitilgan qaynatmasi kuniga uch mahal 1 oshqoshiqdan ichiladi.
2.2.2-rasm kovul
Teri kasalliklarida
Quritilgan ildiz po‘stlog‘idan 2 choy qoshiq olinib ustiga bir stakan suv quyiladi hamda past olovda 10-15 minut qaynatiladi. Sovitilgan qaynatmasi bilan kasallangan teri tez-tez artiladi.
Tireotoksikoz, gemorroyda
Quritilgan mevalaridan 1 choy qoshiq olinib ustiga 200 ml suv qo‘yiladi hamda 3-4 minut qaynatiladi. Sovitilgan qaynatmasi kuniga uch mahal ovqatdan oldin 1-2 oshqoshiqdan ichiladi.
Qandli diabet kasalligida
Quritib maydalangan novda va barglaridan 1 oshqoshiq olinib, ustiga 200 ml suv qo‘yiladi hamda 4-5 minut qaynatiladi. Sovitilgan qaynatmasi kuniga 3-4 mahal 2 oshqoshiqdan ichiladi.
2.3 Karamdoshlar oilasi
KARAMDOSHLAR (KRESTGULDOSHLAR) (BRASSICACEAE) OILASI. Bu oilaning 380 turkumi, 3200 dan ortiq turi mavjud. Ular Yer yuzida nixoyatda keng tarqalgan. O'zbyokistonda 75 turkumi, 193 turi o'sadi. Xarakterli begisi gullari krestga uxshaydi. Gul kosasi 4 ta, gultojisi 4 ta, changchisi 6 ta. Bu oilaga mansub o'simliklarda glikozidlar, alkoloidler va boshqa moddalar bor. Ayrim turlarida yurak glikozidlari uchr^yadi. Urug'ida bakteriosidlik xususiyati bor. Bu oilaga indov, xarto;|, katron, shuvoran, chitir, jag-jag, sholgom, turp, karam, rediska, uama va boshqalar kiradi. Xartol shamollashga karshi ishlatiladi. Yndov urug'i ishtaxani ochuvchi sifatida ishlatiladi. 25- rayem.
Karamdoshlarning xalk xo'jaligidagi ahamiyati nixoyatda katta. Unda turli maqsadlarda jumladan ozik-ovqat, yem-xashak, dori-darmon sifatida foydalaniladi.
Chiqib kelishiga ko'ra bu oila kovuldoshlarga ancha yaqin turadi.
Cho‘l va adirlarda, yo‘l bo‘ylarida, devorlar ustida, ekinlar orasida o‘sadigan kovul ko‘p urug‘li rezavor bo‘lib, mevalari etdor, uzunligi 2 smga boradi. Iyul-avgust oylarida urug‘lari pishadi. Bu dorivor o‘simlikning mevalari tarkibida saponinlar, alkaloidlar, 32,9 foiz uglevodlar, 150 mg askorbin kislota, 3,75 foiz moy, ildiz po‘stlog‘ida staxidrin alkaloidi mavjud.
Brassicaceae , ilgari Cruciferae , gulli o'simliklarning xantal oilasi ( Brassicales tartibi ), 338 avlod va 3700 ga yaqin turdan iborat. Oilaga odamlar tomonidan keng ko'lamda o'zgartirilgan va xonakilashtirilgan ko'plab iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan o'simliklar kiradi, ayniqsa bu turdagi o'simliklar . Brassica , shu jumladankaram ,brokkoli ,Bryussel gullari ,karam ,kolrabi ,napa karam ,sholg'om varutabaga . Oiladagi boshqa muhim qishloq xo'jaligi ekinlari kiradixren ,turp vaoq xantal . Oltin savat , qandolat va halollik kabi bir qator turlar bezak o'simliklari sifatida o'stiriladi va oilaning ba'zi a'zolari o'z hududlaridan tashqarida joylashgan hududlarda invaziv turlar hisoblanadi.
Xantal oilasidagi o'simliklar odatda o'tlar bo'lib, yillik , ikki yillik o'simliklar bo'lishi mumkin yoki ko'p yillik o'simliklar bo'lishi mumkin . Barglari asosan oddiy va navbatma-navbat joylashgan boʻlib, koʻplari achchiq taʼmga ega . Gullari xochsimon (masalan , xoch shaklida) toʻrt gulbargli va toʻrtta gulbargli; o'simliklar odatda shu sababli "xochlilar" yoki "xochlilar" deb ataladi. Gullar odatda oq, sariq yoki lavanta bo'lib, o'ziga xos tarzda to'rtta uzun va ikkita qisqa stamens va boshqa gul qismlari ustida joylashgan ikki kamerali tuxumdonga ega . Urug'lar ko'pincha bo'lakli quruq po'stloq mevalarda ishlab chiqariladiyarmi o'rtasida; uzun ingichka mevalar deb nomlanadisiliques , va qisqa yumaloq mevalar sifatida tanilgansilikalar .
jigarrang xantal , ( Brassica juncea ), shuningdek, hind xantal yoki xitoy xantal deb ataladi, Brassicaceae oilasining otsu o'simlik , asosan, xantal deb nomlanuvchi ziravorlar manbai bo'lgan va bargli sabzavot sifatida o'tkir urug'lari uchun yetishtiriladi . Oq xantal ( Sinapsis alba ) dan ko'ra kuchliroq ta'mga ega , jigarrang xantal urug'lari ko'plab frantsuz tipidagi pasta xantallariga xosdir. Oʻsimlikning vatani Himoloy boʻlib yetishtiriladidunyoning mo''tadil mintaqalarida. Jigarrang xantal o'simliklarining barglari va shishgan barg poyalari qutulish mumkin va ko'katlar yoki o'tlar sifatida ishlatiladi; ular Osiyo va Afrikaning ko'p qismida sabzavot sifatida ayniqsa muhimdir va ko'plab navlar va navlar ishlab chiqilgan. O'simlik o'simlik moyi manbai sifatida ham o'stiriladi va Shimoliy Hindiston, Pokiston, Xitoy, Rossiya janubi va Qozog'istonda bu maqsadda muhim ekin hisoblanadi. Yog ' oziq-ovqat yoki sanoat maqsadlarida, qoldiq keki hayvonlar uchun ozuqa uchun ishlatiladi .
Jismoniy tavsif
Jigarrang xantal barglari xilma - xilligiga qarab juda o'zgaruvchan ko'rinishga ega. Bargli sabzavot sifatida o'stiriladigan o'simliklar Amerika Qo'shma Shtatlarining janubiy qismlarida mashhur bo'lgan jingalak "Janubiy xantal" dan Sharqiy Osiyoning ixcham bosh xantallarigacha o'zgaradi. Ba'zi mashhur yapon va koreys navlari binafsha-yashil rangga ega bo'lgan katta karam barglariga ega. Barglar, odatda, o'simlik "murvat" dan oldin yoki gullashdan oldin yig'iladi. Ikki jinsli gullar xochda joylashgan to'rtta sariq gulbargga ega. Har bir meva po‘chog‘ida 20 tagacha urug‘ mavjud bo‘lib, ular deyarli sharsimon shaklga ega, mayda chuqurchali va butun bo‘lsa hidsiz. Jigarrang xantal urug'lari quyuq sariq rangga ega va diametri taxminan 2,5 mm (0,1 dyuym).
Kultivatsiya
Xantal ishlab chiqarish uchun jigarrang xantal deyarli butunlay ilgari ishlatilgan qora xantal ( Brassica nigra ) o'rnini egalladi, bu mexanizatsiyalashgan ekin ekish uchun yaroqsiz edi va hozirda asosan kiritilgan begona o'tlar sifatida paydo bo'ladi. Darhaqiqat, uning urug'lari uchun jigarrang xantal ishlab chiqarish asosiy ishlab chiqaruvchi mamlakatlarda to'liq mexanizatsiyalashgan. O'simlik bahorda ekilgan bir yillik ekin sifatida etishtiriladi, uning quruq urug'lari erta kuzda yig'ib olinadi. Juda kichik ko'chatlardan o'simliklar tez o'sib, zichlik bosqichiga o'tadigullash; gullar kuchli sariq rangga ega. O'simliklar gullari so'nadi va shoxlarida ko'plab yashil urug'lar paydo bo'lgandan so'ng, ularning balandligi 1,5-2 metrga (5-6,5 fut) etadi. Jigarrang xantal o'simliklarini etishtirish oson va arzon; ular har xil turdagi tuproqlarda gullab-yashnaydi, juda kam sonli hasharotlar zararkunandalari yoki o'simlik kasalliklaridan aziyat chekadi va jiddiy zarar etkazmasdan ob-havoning keskin o'zgarishiga toqat qiladi.
sholg'om , ( Brassica rapa, xilma -xil rapa ), shuningdek, oq sholg'om sifatida ham tanilgan , xantal oilasiga ( Brassicaceae ) mansub ikki yillik chidamli o'simlik , go'shtli ildizlari va nozik o'sadigan tepalari uchun etishtiriladi . Sholg'om O'rta va Sharqiy Osiyoda paydo bo'lgan va butun mo''tadil zonada o'stiriladi. Yosh sholg'om ildizlari salatlarda yoki tuzlangan holda iste'mol qilinadi va yosh barglari pishirilishi va xizmat qilishi mumkin. Ildizlari ham pishiriladi va butun yoki pyuresi sifatida xizmat qiladi va güveçlarda ishlatiladi. Garchi ba'zan sariq yoki mum, sholg'om deb ataladi,rutabagas ( Brassica napus , nav napobrassica ) boshqa turlardir.
Sholg‘om ildizi ko‘chatning birlamchi ildizi bilan birga to‘g‘ridan-to‘g‘ri uning ustidagi yosh poyaning asosi qalinlashishi natijasida hosil bo‘ladi. Poyasi birinchi yil davomida qisqa bo'lib qoladi va ildizning tepasida rozetka o'xshash shoda hosil qiluvchi barglarni ko'taradi. Barglari o't-yashil bo'lib, qo'pol tuklari bor. Agar ikkinchi mavsumda o'sish uchun qoldirilsa, rozetning markazidagi kurtak biroz yaltiroq (mumsimon qoplamaga ega), silliq barglari bo'lgan kuchli, tik, shoxlangan poya hosil qiladi. Poyasi va shoxlari kichik xoch shaklidagi yorqin sariq gullarning to'plamlarida tugaydi , ular silliq cho'zilgan qisqa tumshug'li urug ' po'choqlari bilan muvaffaqiyatli bo'ladi.
Sholg'om salqin mavsumda o'simlik hisoblanadi, lekin uzoq vegetatsiya davrini talab qilmaydi . Yumshoq iqlim sharoitida sholg'om erta bahorda yoki yozning oxirida ekiladi va yoz yoki kech kuz ob-havosi paydo bo'lishidan oldin hosil olish uchun tez rivojlanadi. Baʼzan chorva uchun yem-xashak sifatida yetishtiriladi .
2.3.1-rasm shiolg‘om
gulkaram , ( Brassica oleracea, turli botrytis ), qisman rivojlangan gul tuzilmalari va go'shtli sopi uning qutulish mumkin massalari uchun yetishtiriladigan xantal oilasida karamning yuqori darajada o'zgartirilgan shakli ( Brassicaceae ). Gulkaram ko'p miqdorda C va K vitaminlariga ega va tez-tez pishirilgan sabzavot sifatida xizmat qiladi yoki salatlar va lazzatlanishlarda xom ashyo sifatida ishlatiladi.
gulkaram , ( Brassica oleracea, turli botrytis ), qisman rivojlangan gul tuzilmalari va go'shtli sopi uning qutulish mumkin massalari uchun yetishtiriladigan xantal oilasida karamning yuqori darajada o'zgartirilgan shakli ( Brassicaceae ). Gulkaram ko'p miqdorda C va K vitaminlariga ega va tez-tez pishirilgan sabzavot sifatida xizmat qiladi yoki salatlar va lazzatlanishlarda xom ashyo sifatida ishlatiladi.
Gulkaramlar bir yillik o'simliklar bo'lib, balandligi taxminan 0,5 metrga etadi va bo'yinbog'ga o'xshash katta yumaloq barglarga ega ( Brassica oleracea , turli xil acephala ). Oziq-ovqat uchun kerakli bo'lganidek , terminal klaster qattiq, shirali "tvorog" yoki boshni hosil qiladi, ya'ni pishmagan inflorescence (gullar to'plami). Keng barglar tvorogdan ancha yuqoriga cho'ziladi va ko'pincha tvorogni soya qilish va rangi o'zgarishini oldini olish uchun o'rim-yig'imdan oldin bir-biriga bog'lanadi. Savdoda oq rangli karam eng keng tarqalgan, ammo to'q sariq, binafsha, yashil va jigarrang navlari ham mavjud. O'simliklar xoch shaklidagi sariq gullar va urug'larni chiqaradisiliques deb nomlanuvchi quruq kapsulalarda .

Gulkaram salqin ob-havo ekinidir va bosh hosil qilish uchun taxminan 16 °C (60 °F) barqaror haroratni talab qiladi. O'simliklar nam azotga boy tuproqda eng yaxshi o'sadi va agar qurg'oqchilik bilan stressda bo'lsa, faqat kichik boshchalarni hosil qiladi .Qo'ziqorin kasalligi , gulkaram ekinlari uchun keng tarqalgan muammo bo'lib, o'simliklar ko'plab barglar bilan oziqlanadigan hasharotlarga , shu jumladan karam ilmoqlari , karam oqlari va shiralarga nisbatan sezgir .
karam , ( Brassica oleracea , turli xil acephala ), xantal oilasi ( Brassicaceae ) karamidan olingan bo'sh bargli qutulish mumkin bo'lgan o'simlik . Kale, asosan, kuzgi va qishki hosil uchun o'stiriladi, chunki sovuq uning ovqatlanish sifati va ta'mini yaxshilaydi; uning chidamliligi ko'pchilik yangi sabzavotlar mavjud bo'lmaganidan keyin yangi ko'katlarni yig'ib olishga imkon beradi. Barglarini yangi yoki pishirilgan sabzavot sifatida iste'mol qilish mumkin va A vitamini , S vitamini , kaltsiy , temir va B 6 vitamini manbai hisoblanadi .

Qal'aning o'simliklari to'lqinsimon va jingalak qirralar bilan cho'zilgan barglarning rozetini hosil qiladi. Barglari odatda ko'k-yashil rangga ega, ammo xilma-xilligiga qarab och yashil, qizil yoki binafsha rangda bo'lishi mumkin. Uzoq vegetatsiya davrida asosiy poya 60 sm (24 dyuym) yoki undan yuqori balandlikka etadi. O'simlik poyasi cho'zilishidan oldin butun rozetni kesib olish orqali yig'ib olinishi mumkin yoki (ayniqsa, uzoq va salqin o'sish davri bo'lgan joylarda) asosiy poyaning cho'zilishi bilan alohida pastki barglarni bosqichma-bosqich olib tashlash mumkin. Odatda bir yillik o'simlik sifatida o'stiriladigan bo'lsa-da , karam ikki yillik o'simlik bo'lib, to'rt bargli sariq gullar beradi.ikkinchi yili bo'shashgan klasterlarda tug'ilgan. Mevalar silikalar deb nomlanuvchi quruq kapsüllerdir .
kolrabi , ( Brassica oleracea, turli gongylodes ), karam shakli , xantal oilasi ( Brassicaceae ), yegulik kattalashgan poyasi uchun etishtiriladi . Kohlrabi eng yaxshi oziq-ovqat uchun yig'ib olinadi , bu kattalashtirish diametri 5-6 sm (2-2,5 dyuym) bo'lsa; go'shti sholg'omnikiga o'xshaydi, lekin shirinroq va yumshoqroq. Kohlrabi savdo sifatida keng o'stirilmaydi, lekin ba'zi hududlarda oshxona bog'idagi sabzavot sifatida mashhur; Evropada u ozuqa uchun ham etishtiriladi. Yosh yumshoq barglarni ko'katlar sifatida iste'mol qilish mumkin va qalinlashgan poyasi odatda pishirilgan sabzavot sifatida xizmat qiladi .
Kohlrabi ikki yillik o'simlik bo'lib, odatda salqin mavsumda bir yillik o'simlik sifatida o'stiriladi . Mumsimon bo'lakli yoki to'lqinsimon barglar shishgan poyadan chiqadi va uzun barglari (barg poyalari) mavjud. Ovqatlanish mumkin bo'lgan poya naviga qarab yashil, oq yoki binafsha rangda bo'lishi mumkin. Agar etuklikka qoldirilgan bo'lsa, o'simlik kichik to'plamlarda sariq to'rt bargli gullarga ega; cho'zilgan mevalar silikalar sifatida tanilgan .
kres , xantal oilasiga (Brassicaceae) mansub bir nechta o'simliklardan biri, salatlarda yoki ziravorlar va garnitür sifatida ishlatilishi mumkin bo'lgan achchiq yosh bazal barglari uchun qiziqish uyg'otadi.Suv terasi ( Nasturtium officinale ), ehtimol, yegulik kreplarning eng mashhuri, o'rmalab yuruvchi ko'p yillik o'simlik bo'lib, Evropada tug'ilgan, ammo boshqa joylarda daryolar, hovuzlar va ariqlarda keng tarqalgan. Yangi suv teresi yashil salat va sendvichni to'ldirish sifatida ishlatiladi. Umumiybog ' kressi yoki qalampir o'ti ( Lepidium sativum ), g'arbiy Osiyoda tez o'sadigan, ko'pincha begona o'tlar bo'lib, ayniqsa, jingalak bargli shaklda keng tarqalgan bo'lib, ko'chatlar garnitür sifatida ishlatiladi. Sandviç va salatlarda ishlatiladigan Cress ko'chatlari odatda oq xantaldan ( Sinapis alba ) keladi. UmumiyTropaeoleaceae oilasiga mansub hind kressi ( Tropaeolum majus ) nomi bilan ham tanilgan nasturtium qutulish mumkin, lekin ko'pincha bezak sifatida o'stiriladi.
Ushbu maqola uchun barcha videolarni ko'ring
Bir qator boshqa o'simliklar kres deb ham ataladi.Tog'li kres ( Barbarea verna ), Evropaga chidamli ikki yillik o'simlik, qo'pol, ko'pincha begona o'tlar kamdan-kam o'stiriladigan o'simlikdir . yaqindan bog'liq qish cress , yokisariq raketa ( B. vulgaris ), oddiy begona o't bo'lib, yorqin sariq bahor gullari uchun dalalarda ko'zga tashlanadi .Achchiq kress , kuku guli yoki o'tloq kressi ( Cardamin pratensis ), Shimoliy yarim sharning past o'sadigan o'simlik, barglari pinnate bo'lingan va mayda oqdan atirgulga qadar gulli, nam o'tloqlarda joylashgan va botqoq bog'larida o'stiriladi. Sariq kres ( Rorippa turlari) kam o'stiriladigan bir nechta botqoqli o'simliklarni o'z ichiga oladi.Pennycress ( Thlaspi turlari) tosh bog'larida o'stiriladigan bir nechta turlarni va katta dumaloq bezak urug'lari uchun etishtirilgan bitta ( T. arvense ) o'z ichiga oladi. Rok kressi ( Arabis turlari) deb nomlanuvchi o'simliklar kichik, ammo ko'p oq, sariq, pushti yoki binafsha gullari uchun bog'larda o'stiriladigan foydali bezak o'simliklaridir.
arugula , ( Eruca vesicaria sativa kenja turi ), shuningdek, roket, salat raketasi, bog 'raketasi yoki rugula , xantal oilasining yillik o'ti ( Brassicaceae ), o'tkir qutulish mumkin bo'lgan barglari uchun etishtiriladi . O'rta er dengizida tug'ilgan arugula janubiy Evropaning ko'plab qismlarida keng tarqalgan salat sabzavoti bo'lib, uning qalampir, yong'oqli ta'mi va ozuqaviy tarkibi tufayli butun dunyoda mashhur bo'ldi. Yosh barglar ko'pincha xom holda iste'mol qilinadi va kaltsiy , temir va K vitaminlarining yaxshi manbai hisoblanadi . va A , C vitaminlari.
O'simlik dastlab silliq va lobli barglarning bazal rozetini hosil qiladi . Nisbatan salqin ob-havo sharoitida yosh barglar yumshoq ta'mga ega va ular doimo bahorda yoki kuzning boshida yig'ib olinishi mumkin. Bahorgi ekinlarning barglari mavsum o'tishi bilan tobora achchiq bo'ladi va yoz o'rtalarida gullashga tayyorgarlik ko'rish uchun o'simlik murvatlari (bo'yi tez o'sadigan) - arugula taxminan 70 sm (2,5 fut) balandlikda o'sishi mumkin bo'lganida umuman yoqimsiz bo'ladi. To'rt bargli oq gullar binafsha rangli tomirlarga ega va bo'shashgan to'dalarda joylashgan . Ular qalin, tekis tumshug'li urug'larni ishlab chiqaradi va xalq tabobatida qo'llaniladi.Ular silikalar deb nomlanuvchi kapsulalarini ishlab chiqaradilar . Urug'lardan achchiq yog'ni olish mumkin.
woad , ( Isatis tinctoria ), shuningdek , xantal oilasiga mansub ikki yillik yoki ko'p yillik o't ( Brassicaceae ), ilgari ko'k bo'yoq indigo manbai sifatida o'stirilgan bo'yoq yoki glastum deb ataladi . Evroosiyoda tug'ilgan yozgi gulli o'simlik , ba'zan jozibali gullari uchun o'stiriladi va u zararli begona o't hisoblangan Shimoliy Amerikaning ba'zi qismlarida tabiiy holga keltiriladi. Tuproq va uning quritilgan barglari ho'llanganda va fermentlanganda ko'k rangli kristalli birikma indigotin hosil qiladi; sintetik bo'yoq asosan woad va o'rnini egalladi va tabiiy indigo qismlarida (masalan, Indigofera jinsining turli turlari ) bo'yoq sifatida tabiiylashtirilgan.
Yog'ochning balandligi taxminan 90 sm (3 fut) ga etadi va uzun ildizga ega . Tukli poyasi barglari strelkali asosga ega, uzun tayanch barglari momiq va nayza shaklida. O'simlik kichik to'rt bargli sariq gullarga ega va osilgan qanotli bir urug'li mevalardan to'p hosil qiladi.
napa karam , ( Brassica rapa, pekinensis xilma -xilligi ), shuningdek, selderey karam deb ham ataladi , xantal oilasiga ( Brassicaceae ) tegishli bo'lgan xitoy karamining shakli, yegulik barglari uchun etishtiriladi . Napa karam Sharqiy Osiyoda keng o'stiriladi va odatda achchiq fermentlangan sabzavotlardan tayyorlangan an'anaviy koreys taomi kimchi tayyorlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, Amerika Qo'shma Shtatlarida va boshqa joylarda salat sabzavoti sifatida etishtiriladi .
Karamning vatani aniqlanmagan. Karamni ilk bor qayerda uchratishgan – noaniq. Mana ko’p asrlardan beri karamning vatani deb Gruziya, Gretsiya va Italiya davlatlari deb bahslashishadi. Karam bu aslida katta kurtak, o’zagi esa poya hisoblanishini bilasizmi?

2. Karam ilk marotaba arxeologlarning fikricha: tosh va bronza davrida paydo bo’lgan. Eramizdan avvalgi 15-asrda esa uni allaqachon qadimiy Misrda yetishtira boshlashgan. Bu sabzavotni ular juda foydali deb hisoblashgan va bolalar ovqatlanish ratsioniga kiritishni tavsiya qilishgan.
3. Karamning paydo bo’lish afsonasi. Qadimgi Rimda aytilishicha, bir kuni Yupiter xudosining boshidan bir tomchi ter to’kilib tushib, karamga aylangan ekan. «Karam» so’zi esa qadimiy rimcha «kaputum» – bosh degan ma’noni bildirib, nafaqat afsonani eslatadi, balki o’zi ham o’xshab ketadi.
4. Qadimgi Rus davlatiga esa faqatgina 9-asrda yetib kelgan. Karam odamlar orasida darrov ommalashib ketmagan, asta sekinlik bilan iste’mol qilinib, so’ng yoqtirib kelingan. Tarixiy yilnomalarda bitilishicha, podshoh Aleksey Mixaylovichning to’y marosimining bayramona taomi bu tovuq va karamdan pishirilgan ovqat bo’lgan.
5. Qizil boshli karam – aslida xuddi oddiy karamdek. Faqat uning tarkibiga antosian moddasi mavjudligi sabab ham bu karam to’q qizil – binafsha rangda bo’ladi.
6. Qizil boshli karamni sehrli o’simlik deb hisoblashgan. Bunga karamning ajoyib rangi va foydali xususiyatlari sabab bo’lgan. Unda oddiy karamga nisbatan karotin 4 marta, kletchatkalar esa 2 marta ko’proqdir.
7. Qizil boshli karamdan bolalarga qiziq tomosha ko’rsating. Masalan karam bo’lagini idishga solib, ustidan iste’mol sodasi sepsangiz karam ko’k rangga kiradi, agar sirka sepsangiz unda u pushti rangga kiradi. Juda qiziq!
8. Qizil boshli karam ajoyib bo’yoqdir. Bu karamning sharbati bilan tort kremlariga, qaylalarga, hattoki qaynatilgan tuxum oqiga ham rang bersangiz bo’ladi. Bu karamning sharbati yordamida kremlar uchun ajoyib och-ko’k rang hosil qilsa bo’ladi. Buning uchun qaynatilgan tuxumni karam sharbatiga botirib qo’yamiz va so’ngra shu sharbattan kremlarga solamiz.
Turp (Raphanus sativus L.) — karamdoshlar oilasiga mansub ikki yillik oʻsimlik. 5 ming yil muqaddam Qadimgi Misr, Yunoniston va Rimda ekilgan. Hozirgi paytda dunyodagi barcha mamlakatlarda ekiladi. Birinchi yili kesikli, tukli barglardan iborat toʻpbarg va ildizmeva hosil qiladi. 2yili, ekilgach, gulpoya chiqarib, 35—40 kunda gullaydi. Gullashi bir oygacha davom etadi. Gul toʻplami — shingil. Guli 4 tojbargli, 2 jinsli, oq pushti, binafsha yoki ochsariq rangda, chetdan hasharotlar, asosan asalarilar yordamida changlanadi. Madaniy T. rediska va yovvoyi T. bilan oson chatishadi. Mevasi ochilmaydigan urchuq yoki silindrsimon qoʻzoqdan iborat. Urugʻi yumaloq, oval shaklda, och, toʻq jigarrang (rediska urugʻiga oʻxshash), 1000 donasi vazni 9—14 g, unuvchanligi (1 toifa urugʻlarda 85%) 4—5 yilgacha saklanadi.
2.3.2-rasm turp
T. faqat ochiq yerda yetishtiriladi. Urugʻi 2—4°da unib chiqadi. 13—20°da yaxshi rivojlanadi, harorat 20°dan yuqori boʻlsa ildizmevalarning oʻsishiga salbiy taʼsir qiladi. T. namsevar oʻsimlik. Namlik yetishmasa ildizmevasi yaxshi oʻsmaydi. Ildizmevasi yirik, 200 g dan 4–5 kg gacha. Tarkibida oʻrtacha 1,92% oqsil, 1,58% qand, 1,55% kletchatka, 8–29 mg %.vitamin S va boshqa bor. Asosan, yangiligida, ayrim vaqtlarda dorivor sifatida isteʼmol qilinadi. Shuningdek, unda lavshaga qarshi vitamin bor, modda almashinuvi, ovkat hazmini yaxshilaydi. T. Oʻzbekistonning markaziy viloyatlarida iyul oxiri — avgust boshida, jan. mintakalarda, avgust 2 oʻn kunligida, 2— 3 sm chuqurlikka ekiladi. Maisa koʻkarib chiqquncha tuproq doimo nam holda tutiladi. Keyingi parvarish oʻtash va yaganalashdan, oʻz vaqtida sugʻorib va kultivatsiya qilib turishdan iborat. Oʻzbekistonda T.ning Margʻilon va Andijon9 tezpishar navlari davlat reyestriga kiritilgan. Hosildorligi: Margʻilon navi 350—360 s/ga; Andijon9 navi 480—500 s/ga.
Rediska, redis (Raphanus sativus var. radicula) — karamguldoshlarga mansub bir (ekilgan yili gullaydi) va ikki (2yili gullaydi) yillik sabzavot ekini. Dunyodagi koʻpgina dehqonchilik mintaqalarida ochiq va yopiq (himoyalangan) yerlarda oʻstiriladi. Gullari ikki jinsli, chetdan (hasharotlar orqali) changlanadi. Qoʻzogʻi urchuqsimon yoki gʻoʻlasimon, urugʻi och kulrang, 1000 donasi 8—10 g. Ildizmevasi tekisdumaloq, uzun, konus va duk (urchuq) shaklida, tusi, asosan, oq, qizgʻish, qizil va toʻq qizil rangda, vazni 5 g dan 200 g gacha. Tarkibida qand, oqsil, S vitamini bor. Sovuqqa chidamli, namsevar oʻsimlik. Urugʻi 3— 4°da una boshlaydi. Oʻsishi va ildizmevasining rivojlanishi uchun eng maqbul harorat 15—18°. 3—4° sovuqqa bardosh beradi. Uncha yorugʻ boʻlmagan joyda, Mas, parnikda ham yaxshi oʻsadi. Dala sharoitida 50—120 s hosil olinadi. Issik^ona va parniklarda R. urugʻi dastaki seyalkada yoki qoʻlda 1—1,5 sm chuqurlikda ekiladi. Parniklar shamollatib va tez-tez sugʻorib turiladi. Suyuq mineral oʻgʻit bilan oziklantiriladi. Parniksa 20—40 kunda yetiladi. Urugʻ olish uchun R. iddizmevasi 60X30 yoki 60x60 sm kilib ekiladi. Kuzoqlari yoppasiga sargʻayganda oʻrib olinadi, kurigandan keyin yanchib, saralanadi. Har ga yerdan 12— 15 s urugʻ olinadi. Urugʻining unuvchanligi 4—5-yil saqlanadi.
2.3.3-rasm rediska
Oʻzbekistonda R.ning Qizil ulkan (serhosil, kechpishar, 40—50 kunda yetiladi, yirik, uzun — 12—15 sm, eti oq, zich, sersuv), mahalliy Mayskiy (oʻrtapishar, 40—45 kunda yetiladi, och qizil, uzun). Dumaloq, (qizil, oq uchli, oʻrtapishar, maydaroq), Saksa (juda ertapishar — 25 kunda yetiladi, dumaloq, toʻq qizil, oʻrtacha yirik) va Dungani 12/18 (ertapishar navlari rnlashtirilgan.
Zararkunandalari: karamguldoshlar burgalari, qandalalar va boshqa; kasalliklari: qora ildiz, fomoz, fuzarioz va boshqa