Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Mavzuning dolzarbligi

Mavzuning maqsadi: Yorongulnamolar qabilasi vakillarini bioekologik xususiyatlarini o’rganish va ushbu qabilaga kiruvchi turlar haqida ma’ lumot to’plashdan iborat.
Mavzuning vazifasi:
--- Yorangulnamolar qabilasi haqida umumiy malumotga ega bo‘lish;
--- Yoranguldoshlar oilasi haqida maʼlumotga ega boʻlish;
--- Yorangulnamolar qabilasi vakillari haqida maʼlumotlarga ega bolish.
Kurs ishining hajmi: Umumiy 41 betdan iborat.

I-Bob. Adabiyotlar sharxi
Geraniales uchun botanika vakolati Jussieuga berilgan , lekin asl tavsif haqiqiy nashr uchun barcha qoidalarni bajarmaganligi va keyinchalik haqiqiy nashr etilganligi sababli, Jussieu va keyingi nashrga atribut berilgan, shuning uchun Geraniales Juss nomi berilgan. . Sobiq Bercht. & J.Presl Jussieu, botanika oilalari kontseptsiyasini ishlab chiqdi, Gerania, geranium, shu jumladan, besh avlod, bir guruh sifatida tasvirlangan . Jussieu " Ordo " atamasini ishlatgan bo'lsa-da, bu "Buyurtma" atamasi haqidagi hozirgi tushunchalarga mos kelmadi. Keyingi atribut 1820-yilda Chexiya matnida O Prirozenosti Rostlin , Fridrix fon Berchtold va Yan Svatopluk Presl , shuning uchun sobiq Bercht tomonidan sodir bo'lgan. Biroq, Berchtold va Presl ham faqat besh avloddan iborat rad (ordo) ni tasvirlab berishgan, ular Geraniae deb atashgan. Boshqa ma'murlar Dumortierga vakolat berdi , u Geraniaceae oilasini tasvirlab berdi, u ikkita qabila, Pelargonieae va Geranieae, har biri uchta avloddan iborat.
Dahlgren tizimi (1980) 16 oiladan iborat bo'lgan aylana bo'yicha ancha kengroq bo'lsa-da , ulardan faqat ikkitasi Kronquist qurilishida bo'lgan va Rutiflorae yuqori tartibida tartibni joylashtirgan. O`rta Osiyo olimlarning o`rta asrda qilgan ilmiy tadqiqotlarining ko`pginasi bizgacha etib kelmaganligi o`sha davrlarni holati haqida xususan, botanika haqida fikr yuritish ancha mushkul. Masalan, Abu Rayxon Beruniyning 150 ta asaridan bizgacha 27 tatasigina yetib kelgan xolos. Beruniy o`zining «Kitob as-Saydana fi-t-tib» kitobida tabiatshunoslik va tibbiyot masalalariga to`xtagan bo`lsada, lekin u o`z ma‘lumotlarida botanika fani bilan bog`liq ko`p masalalarni hal qilgan. O`rta asrlarning botanika va o`simlik dunyosi rivojlanishiga muhim hissa qo`shgan olimlardan yana biri Abu Ali Ibn Sinodir. Ibn Sino o`zining «Tib qonunlari» kitobiga dorivor o`simliklarga keng to`xtab, ularning morfologiyasini, nomlanishini kelib chiqishini va geografiyasini yoritgan. Ibn Sino o`simliklarni lotincha, grekcha, arabcha atamalari bilan birga ularning mahalliy atamalarini ham keng qo`llagan. Ular hozirgi zamon ilmiy atamashunoslik amaliyotiga kirgan.
O`simliklar haqida qo`shimcha ma‘lumotlar Mahmud Qoshg`aroiyning (XI asr) «Devonu Lug`atiy turk» asarida ham keltirilgan. Sharqiy Turkistonning ensiklopedik va geograf olimi 200 ga yaqin o`simliklarni geografik, ekologik tarqalishi va morfologiyasiga oid ma‘lumotlarni bergan. Mashhur arab geografi Ibn Boyto`t (Muhammad Ibn Abdulloh) o`zining Afrika, Osiyo va Janubiy Yevropaga qilgan sayohatida 14-asrning birinchi yarimida Xorazm, Buxoro va Samarqandga ham kelgan. Uning asarlarida geografik ma‘ lumotlar bilan birga O`zbekistonning o`simliklar dunyosi xaqida ham o`ta muhim ma‘lumotlar berilgan.
O`rta asrning oxiri (XV-XVI asrlar) dan meros bo`lib qolgan ajoyib va mashhur asarlardan biri Sharqiy Farg`ona –Andijon farzandi Boburning «Boburnoma» asaridir. Bobur bu asarda tarixiy geografiya masalasi bilan shug`ullanganlar, lingivitstlar va botanik-geograflar uchun muhim ma‘lumotlar kiritadi, uning florasi xalqda aniq faktlar beradi
O`rta asrning oxiri (XV-XVI asrlar) dan meros bo`lib qolgan ajoyib va mashhur asarlardan biri Sharqiy Farg`ona –Andijon farzandi Boburning «Boburnoma» asaridir. Bobur bu asarda tarixiy geografiya masalasi bilan shug`ullanganlar, lingivitstlar va botanik-geograflar uchun muhim ma‘lumotlar kiritadi, uning florasi xalqda aniq faktlar beradi. Yuqoridagilarni yakunlab shuni aytish kerakki, qadimgi asrlarda O`rta Osiyoda o`simliklar haqida bilimlar chegaralangan edi, asosiy etibor oziq ovqatbop o`simliklarga qaratilgan bo`lsa, o`rta asrlarda bu ma‘lumotlar ancha kengaytirilgan va dorishunoslik nuqtai nazardan biroz chuqurlashgan. XVIII asrning boshlaridan boshlab O`rta Osiyo rus samoderjaviyasining e‘tiborini jalb eta boshladi, natijada 1914-yildan 1920-yilgacha O`rta Osiyoga ruslarning bir qancha ekspedetsiyalari tashkil etildi. Biroq, bu xarbiy razvedka ekspeditsiyalari tarkibida tabiatshunoslar bo`lmaganligi tufayli ularning to`plagan ma‘lumotlari tabiatshunoslik nuqtai-nazardan unchalik muhim bo`lmagan. Shunga qaramay ulardan ayrimlari O`zbekiston tabiati haqida oz bo`lsada ma‘lumotlar berilgan. Dastlabki Yevropalik tabiatshunoslar O`zbekistonga 1820-yili kelganlar.1841-yilda muxandis–injener Botenev boshliq ekspeditsiyasi (uning tarkibida tabiatshunos Lemann ham bo`lgan) Qizilqumdan Samarqandgacha kelgan. Ular Zarafshon bo`ylab yuqoriga ko`tarilishgan va o`simliklardan gerbariylar va boshqa ma‘lumotlar yig`ishgan. Lemanning to`plagan ma‘lumotlari keyinchalik A.Bunge tomonidan qayta ishlanib bosmadan chiqarilgan. Lemanning kundaliklari uning vafotidan so`ng Gelmerson tomonidan nashr etilgan. Uning floristik ma‘lumotlari o`simliklar geografiyasi nuqtai-nazardan muhim ahamiyatga ega bo`lib, keyinchalik I.G.Borisov tomonidan Zarafshon vodiysini alohida botanik geografik viloyat sifatida ajratish uchun asos bo`lgan. 50-60 yillarda O`zbekiston, jumladan Farg`ona vodiysida yirik va ilmiy ahamiyatga ega tadqiqotlar olib borgan rus olimlari P.P.Semenov, N.A.Seversev, I.G.Borisovlar tomonidan olib borilgan. I.G.Borisov o`zining «Orol-Kaspiy o`lkasi botanik geografiyasi uchun ma‘lumotlar» asarida (1885) O`rta Osiyoning ijtimoiy tekistliklarida tarqalgan ayrim o`simliklarning geografik tarqalishini ko`rsatgan. Borisov o`zining «Orol-Kaspiy o`lkasi botanik geografiyasi uchun ma‘lumotlar» asarida (1885) O`rta Osiyoning ijtimoiy tekistliklarida tarqalgan ayrim o`simliklarning geografik tarqalishini ko`rsatgan. I.G.Borisov shu o`lkaning o`simlik formatsiyalarini o`rganib, bu o`lka o`simliklarning shu o`lkaga xosligi, O`rta Osiyo o`simlmk dunyoing avtozon rivojlanganligi haqida fikrga keladi. Keyinchalik uning bu fikrlarini A.N.Krasnov rivojlantiradi.
1865-yildan keyin, ya‘ni O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shilishi natijisida bu joylarga kelishi sayohat qilish va uni o`rganish muammo bo`lmay qolganidan so`ng rus olimi va tabiatshunoslari tez-tez keladigan bo`lib qolishdi. 1868-1871 yillarda Moskva tabiatshunoslar jamiyati yordamida er-xotin A.P. Fedchenko va O.A.Fedchenkolar ekspeditsiya tashkil qilib O`zbekistonga, ya‘ni Farg`ona vodiysiga kelishadi. Olga Aleksandrovna Fedchenko Zarafshonning o`rta qismiga yaqin bo`lgan Samarqand vohasini o`rganadi. 1870-1871-yillarda Zarafshon daryosining yuqori qismi bo`yicha Janubiy-Sharqiy Qizilqum va Farg`ona vodiysi bo`yicha ko`pgina kolleksiyalar to`pladi. Uning botanika sohasidagi asosiy va muhim ishlari 1901, 1904, 1906, 1909, 1911 yillarda nashr qilingan. U 1500 ortiq o`simlik turlarini qayta ishladi. Ular orasida yangi tur va turkumlar ham bor edi. A.V.Bunakovskiy 1869-yilda Chirchiq daryosining vohasini, A.A.Ivanov esa uning o`rmon zonasini o`rgangan. Huddi shu vohaning o`simlik dunyosi bilan 1873-yilda N.I.Korolkov ham shug`ullangan.
1975-yilda Xisor ekspeditsiyasining boshlig`i N.I.Isaev yo`l-yo`lakay Samarqandning Taxtaqoracha atroflari bo`yicha o`simliklardan kolleksiyalar yig`adi. 1878-yilda V.Fomanin boshchiligidagi ekspeditsiya tarkibidagi qatnashgan M.Nevesskiy esa Samarqand Taxtaqorcha yo`nalishida, 1876-yillarda L.S.Borshevskiy Samarqand, Urgo`t, Panjikent, Zarafshon vodiysi hududlarining o`simlik dunyosi bilan shug`ullanib, muhim ma‘lumotlar to`plagan. 1976-yilda A.Regel Tyan-Shanning Toshkent atrofi tumonlarni, 1980-yilda esa Toshkent, Jizzax, Samarqand, Xo`jand va Farg`ona vodiysining Noringacha bo`lgan qismini o`simlik dunyosini o`rgandi. 1880-1882 yillarda u Kuxistonning Xisor- Zarafshon qismining o`simliklarini, Toshkent, Samarqand atroflarini, Dovon, Termiz, Sherobod, G`o`zor o`simliklarini, 1883-yilda Bobotog` atroflarining o`simliklari dunyosini o`rgandi. 1884-yilda Zarafshon vodiysining O`zbekiston qismining qamrab olib Qoraqum o`simlik dunyosi bilan mashg`ul bo`ldi. Regelning topshirig`i bilan 1881-yilda Musa Maxmud G`arbiy TyanShanning Toshkent xududlarining o`simliklarini o`rgangan. Ayniqsa 1881-yilda O`zbekiston o`simlik dunyosini o`rgangan fransuz Kopyu va Bonvanlarning ishlari diqqatga sazovordir. Kopyu 1880-yilda Samarqand atroflarini va Samarqand tog`lari, Qarshi-Sherobod, va Zarafshonning yuqori qisimlari o`simlik dunyosini tadqiq qildi. A.F.Middendorf 1878yildan boshlab Farg`ona vodiysining barcha xududlarini ilmiy jihatdan o`rgangan. 1920-yilda Turkiston Davlat Universiteti (keyinchalik O`rta Osiyo davlat Universiteti SAGU) deb nomlangan) tashkil etiganligi munosabati bilan O`zbekistonga M.G.Papov, E.P.Korovin, M.V.Kultiasov, R.I.Abolin, A.I.Vvedenskiy, P.A.Baranov, V.P.Drobov, I.A.Raykova, M.M.Sovetkina kabi mashhur botaniklar O`rta Osiyoga, xususan O`zbekistonga kelib, uning flora va o`simlik qoplamini o`rganishda o`zlarining muhim hissalarini qo`shganlar.
Universitet tasaruffida «Tuproqshunoslik va geobotanika» (1923-1932y) instituti tashkil etildi va unga N.A.Dimo rahbarlik qildi. Institut 10 yil davomida mustaqil ilmiy tadqiqot muassasasi sifatida faoliyat ko`rsatdi. Bu davrda botaniklarning eng ilg`or vakili M.G Popov hisoblanar edi. Institutning geobotanika bo`limiga esa R.I.Abolin rahbarlik qildi. M.G.Popov O`rta Osiyo floarsi va o`simlik dunyosining migratsion nazariyasini yaratdi. Uning fikricha Tetisning o`rnida hosil bo`lgan –Qurg`oq yerda Janubiy Afrikaning «Velvagiya florasi va shimolning migrant florasi-«Ginkgo florasi» ning elamentlar to`qnash kelgan. Natijada chatishish jarayoni ketib, O`rta Osiyo florasi kelib chiqqan.
1828-yilda SAGU tasarrufida «Yuksak o`simliklar» va «O`simliklar geografiyasi» kafedrasi ochilib, unda shu bugunga qadar 400 dan ortiq mutaxassilar yetishib chiqadi. Ulardan ko`pchiligi Fan sohasida xizmat qiladilar ham ularni ko`pchiligi faoliyat ko`rsatmoqda.
O`zbekiston florasi va o`simliklar dunyosini o`rganishga V.G.Kultiasov I.I.Granitov, A.YA.Bo`tkov, S.X.Chevrinidi, R.S.Vernik, I.F.Momotov, R.D.Melnikov, O.N.ondarenko kabi rus olimlari qatorida M.M.Orifxonova, Q.Z.Zokirov, T.A.Odilov, A.U.Usmonov, P.K.Zokirov, O`.P.Pratov, A.M.Maxmedov, T.X.Xudoyberdiyev, M.M.Nabiyev, I.Sottiboev, S.Holiqov kabi olimlar o`z xissalarini qo`shganlar. 1920-yilda O`rta Osiyo universiteti tashkil etilishi munosabati bilan Farg`ona vodiysidagi botanik tadqiqotlar ham ancha kuchayadi. Universitetga taniqli botaniklar P.A. Baranov, E.P. Korovin, V.P. Drobov, I.A. Raykova, A.I. Vvedenskiy, M.M. Sovetkinalar tashrif buyurishadi. Ular bilan birga 1932-1933 yillar tashrif buyurishgan Leningradlik botaniklar P.N. Ovchinnikov, F.A. Zapryagaev, V.I. Zapryagaeva, Yu.S. Grigorev, A.S. Koroleva, K.S. Afanasev, V.N. Nikitinlar ham Farg`ona vodiysi florasini o`rganish va tahlil qilishda katta ishlar olib borishadi. O`sha davrdagi yirik olimlardan ta‘lim olgan mahalliy botanik olimlarning hizmatlari Farg`ona vodiysining o`simliklarini o`rganishga katta xissa qo`shadi 1967-yil M.M. Arifxonova Farg`ona vodiysi o`simliklari qoplamini o`rganishga bag`ishlangan tadqiqotlariga yakun yasab, «Rastitelnost Ferganskoy dolinы» nomli monografiyasini chop etadi. Bu asarda bu xududda mavjud bo`lgan barcha o`simlik tiplari to`g`risida ba‘tavsil ma‘lumotlar berilgan. Bizning tadqiqotimiz ob‘ekti bo`lgan to`qay o`simliklari borasidagi ilk to`laqonli ma‘lumotlar ham aynan M.M. Arifxanovaning izlanishlarining natijasi hisoblanadi.
Farg`onalik professor A.M.Maxmedov birinchi marta O`rta Osiyo yalpizdoshlarini sistematik tahlil qilib bir necha yangi turlarni aniqlagan. T.X. Xudayberdiev tomonidan birinchi marta Farg‘ona vodiysida tarqalgan Yalpizdoshlar (Lamiaceae) oilasi flora va o‘simliklar qoplami tarkibidagi taksonomik birlik sifatida tadqiq qilingan. Ish asosan oila vakillarining o‘simliklar qoplamida tutgan o‘rni, tur tarkibini aniqlashtirishga bag‘ishlangan. Dissertatsiya ishida markaziy o‘rinni turlarning xalq xo‘jaligida tutgan o‘rni va oqilona foydalanishning asoslariga bag‘ishlangan. Muallif ma’lumotlariga ko‘ra, mazkur hudud florasida 36 turkumga mansub bo‘lgan 184 tur uchrashini qayd etilgan.
Flora davlatimizning yirik tabiiy boyligi undan oqilona foydalinib, muhofaza qilish uchun uning turlarini botanika nomenklaturasi nuqtai-nazaridan puxta o`rganish zarur. Aks holda juda murakkab chalkashliklarga olib kelishi mumkin. Ta‘kidlash joizki, so`ngi 20 yil ichida, ayniqsa chet ellarda sistematikaga oid qator asarlar nashr etildi, ularda tavsiya etilgan fikr va taksonomik birliklar jahon botanik olimlari tomonidan ma‘qullandi, «Xalqaro botanika nomenkaturasining kodeksi»ga sistematik taksonlarga oid qator o`zgarishlar kiritildi. O`zbekistonda esa «Flora Uzbekistana» nomli monagrafiyalar nashr etilgandan so`ng fan uchun yangi ko`plab tur va turkumlar kashf etildi. Quyida muhokama qilingan shartlar yagona o'quv jarayonini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan pedagogik xarakterdagi muammolarni hal qilishga qaratilgan. Shartlar muammosi ko'plab tadqiqotchilarning ishlarida "pedagogik" rangga ega bo'ladi, masalan: V. I. Andreev, N. M. Yakovleva, N. V. Ippolitova, M. V. Zvereva va boshqalar. "Pedagogik shartlar" atamasi bir nechta talqinlarga ega, ammo ba'zi olimlar hanuzgacha umumiy pozitsiyalarda V. I. Andreev, N. M. Yakovleva pedagogik sharoitlar - bu o'qitish va tarbiyaning mazmuni, texnikasi va tashkiliy shakllari bo'ladimi, har qanday pedagogik ta'sir choralari va moddiy va fazoviy muhit imkoniyatlarining birlashmasidir, deb hisoblaydilar. Boshqalar (N.V. Ippolitova va M.V. Zvereva) pedagogik sharoitlarni pedagogik tizimning tarkibiy qismi deb hisoblaydilar, bu tizimning protsessual tomonlarini amalga oshirishga yordam beradigan tashqi omillar va shaxsiy tomonning rivojlanishini ta'minlaydigan ichki omillar to'plamini aks ettiradi. O‘zbekistonda dorivor o‘simliklarning introduksiyasi va iqlimlashtirilishi sohasida O‘zR FAsining Botanika instituti vaBotanika bog‘i olimlari muhim ishlarni amalga oshirdilarki, bu tadqiqotlar respublikamiz dori-darmon ishlab chiqarish tarmog‘ining dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan ehtiyojini qondirishda muhim tadbirlardan biri bo‘ldi. Masalan, 1950-1965 yillar mobaynida akademik F.N.Rusanov boshchiligida Er sharining deyarli barcha floristik oblastlaridan o‘simliklar yig‘ib kelindi va ularning namunalari tuzildi.
Q.H.Xo‘jaev va H.X.Xolmatov (1963,1965) lar esa kolleksiyadagi dorivor o‘simliklarni madaniy holda o‘stirish va ularga qo‘llaniladigan agrotexnik tadbirlari ustida ilmiy ish olib bordilar.
I.V.Belolipov (1976) O‘rta Osiyo florasida uchraydigan o‘simliklarning Toshkent Botanika bog‘i - introduksion sharoitida ekologik jihatdan moslashish xususiyatlarini tavsiflab berdi. Ilmiy tadqiqotlarda O‘rta Osiyo florasiga mansub 565 yoki yer sharining floristik oblastlaridan 5,5 mingdan ortiq tur introduksiya qilingan o‘simliklar kolleksiyasidan foydalanildi. A.A.Abdurahmonov va S.P.Valixo‘jaeva (1980) lar tomonidan esa, Sharqiy Osiyo floristik oblastiga mansub bo‘lgan 25 turning introduksiyasi o‘rganildi. Bu tadqiqotlardan so‘ng Toshkent sharoitida 500 dan ortiq turlardan iborat kolleksiya tashkil qilindi. Jumladan, Y.M. Murdaxaev (1965-1990) tomonidan Nyphaceae Dc., Nelumbonacea Salisb., Trapa L., Mentha L., Brasenia schreberi I. F. Gmel., Sophora japonica L., Orthosiphon stamineus Benth., Solanum laciniatum Ait., Rhaponticum carthamoides (Willd.) Jlin., Mandragora turcomanica (Mizgir.), Aerva lanata (L.) Juss va boshqa o‘simliklar introduksiya qilindi. Sharqiy Osiyo florasiga mansub bo‘lgan dorivor o‘simliklarning mavsumiy rivojlanishi turli xilsharoitda (soya va quyoshli ekspozitsiyasida, soya-quyosh ekspozitsiyalarida sug‘orish miqdori bilan) o‘rganildi. O‘zbekiston dorivor o‘simlikshunosligi uchun yangi bo‘lgan 35 turdan ortiq dorivor o‘simliklar ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklarda sinovdan o‘tkazildi. T.S.Safarov (1982) Janubiy-G‘arbiy Tyan-Shan o‘rta tog‘ qismlarida uchraydigan bir necha dorivor daraxtva buta o‘simliklarning introduksiyasi bilan shug‘ullandi. N.A.Toshmatova (1975) Hyssopus L. turkumi turlarining introduksiyasi, O.A.Titova (1988) 40 ga yaqin Eremurus M. B., Allium L., Crocus L., Juno Tratt., Asparagus L. turlari va T.T.Tursunov (1987) Sophora korolkovii Koehne. o‘simliklarining introduksiya sharoitida o‘sish va rivojlanishidagi o‘zgarishlar jarayonlarini ilmiy jihatdan tahlil etdilar.
I.I.Granitov (1937) mahalliy sharoitda o‘sadigan dorivor o‘simliklar, A.Ya.Butkov (1942) O‘zbekistonning bir necha tur dorivor o‘simliklari, N.A.Amirxonov (1961) Crambe kotschyana Boiss., T.O.Odilov va E.E.Korotkova (1965) Vinca erecta Rgl. et Schmals. to‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. P.Q.Zokirov va T.Norboboevalar (1974) 211- dorivor, 42- vitaminli, 113 - efir-moyli, 53-glikozidli va boshqa o‘simliklarning tarqalishi, hayotiy shakli va xo‘jalik ahamiyati bo‘yicha to‘la tahlil berib o‘tdilar. P.Q.Zokirovva L.M.Myasnikova (1979)lar to‘qayda o‘sayotgan 14 tur dorivor vafoydali o‘simliklarni o‘rgandilar. P.Q.Zokirov, R.I.Toshmuhamedov va A.T.Qobulov (1983) lar Adonis turkestanicus (Korsh.), Inula grandis Schrenck., Gentiana olivieri Griseb. kabi dorivor o‘simliklarni ilmiy jihatdan o‘rganib, tabiatdagi xom-ashyo maydonlarini aniqladilar.S.M.Mustafoev (1966) Qashqadaryo va Surxondaryo vohasining dorivor o‘simliklari, T.P.Po‘latova, H.X.Xolmatov, N.N.Jo‘raev (1980) O‘zbekistonning yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklari va Toshkent vohasi dorivor o‘simliklari, S.S.Sagatov (1966)O‘zbekistonning saponin saqlovchi o‘simliklari to‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. Shuningdek, N.N.Shorahimov (1977) ning Peganum garmala L.,M.U.Olloyorov (1974) ning O‘rta Osiyoda Rheum L. turkumi vakillarining tarqalishi, U.Rahmonqulov (1981,1999) ning G‘arbiy Tyan-Shanning terpen moddasi saqlovchi o‘simliklari va ularning foydalanilishi, Q.H.Hojimatov (1999) ning dorivor va efir moyli o‘simliklarning zahiralarini aniqlash, A.S.Yo‘ldoshev (2001) ning Janubiy Turkiston va Shimoliy Zarafshon tizmalarining dorivor o‘simliklari to‘g‘risidagi ilmiy asarlari yaratildi. O‘zbekistonning shimoliy hududi bo‘lgan Qoraqalpog‘iston florasida 343 tur dorivor o‘simliklar aniqlanib, shulardan 15 turiga (farmakopeyaga kirgan turlar) ekologik jihatdan va xomashyo zaxiralarining hajmi to‘la tahlil qilindi.O.A.Ashurmetov va H.Q.Qarshiboev (1995) ning Shirinmiya va Meristo- tropisning reproduktiv biologiyasi, L.A.Shamsuvaliyeva (1999) ning Glycyrrhiza L. turkumiga mansub turlar vegetativ va generativ organlari tuzilishining o‘simlik ontogenezida shakllanishi va ularga galofaktorning ta’siri to‘g‘ridagi ilmiy ishlari bilan dorivor o‘simliklar to‘g‘risidagi bilimlar yanada boyitildi. Respublikada so‘nggi yillarda dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, dorivor o‘simliklar yetishtiriladigan plantatsiyalar tashkil etish va ularni qayta ishlash borasida izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Mahalliy floraga mansub 4,3 mingdan ortiq o‘simliklarning 750 ta turi dorivor hisoblanib, ulardan 112 ta turi ilmiy tibbiyotda foydalanish uchun ro‘yxatga olingan, shundan 70 ta turi farmatsevtika sanoatida faol qo‘llanib kelinmoqda. 2019-yilda 48 mln AQSh dollari qiymatidagi qayta ishlangan dorivor o‘simliklardan olingan mahsulotlar eksport qilingan. Shu bilan birga, tahlillar dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish, ularning plantatsiyalarini tashkil etish, qayta ishlash orqali qo‘shimcha qiymat zanjirini yaratish zarurligini ko‘rsatmoqda.



II-Bob. Asosiy qism
2.1. Yorangulnamolar qabilasi haqida umumiy malumot.
Geraniales - gulli o'simliklarning kichik tartibi bo'lib , eudicots rosid subclade ichiga kiradi . Tartibdagi eng katta oila 800 dan ortiq turga ega Geraniaceae hisoblanadi. Bundan tashqari, buyurtma 40 ga yaqin turga ega kichikroq Francoaceae ni o'z ichiga oladi. Ko'pincha Geraniales tartibida butalar va kichik daraxtlar ham bor. Geranialesning gul morfologiyasi ancha saqlanib qolgan. Ular odatda mukammal pentamersimon va pentatsiklik bo'lib, yuqori ginoetsiumning karpellaridan tashqari birlashtirilgan organlardir. Faqat bir nechta avlodlar tetramer ( Frankoa , Tetilla , Melianthus ). Ba'zi avlodlarda ba'zi stamenslar ( Pelargonium ) yoki to'liq stamenslar qisqaradi ( Erodium , Melianthus ). Hypseocharis va Monsonia avlodida odatdagi o'nta stamens o'rniga 15 ta mavjud. Aksariyat avlodlar nektariferli gullarga ega. Nektar bezlar qabul qiluvchi tomonidan hosil bo'ladi va antesepalous stamens tagida joylashgan. Geranialesning iqtisodiy ahamiyati past.
Pelargonium (Geraniaceae) jinsining ba'zi turlari parfyumeriya sanoatida ishlatiladigan aromatik moy uchun etishtiriladi . Ba'zi boshqa turlar, shuningdek, asosan Geraniaceae ichida, bog'dorchilik yoki dorivor maqsadlarda qo'llaniladi. Paleobotanik rekord yo'qolgan.
Geraniales , ikki pallali gulli o'simliklarning geranium tartibi, asosiy eudicotsning bazal Rosid guruhiga tegishli. U 5 oila, 17 turkum va 850 ga yaqin turdan iborat boʻlib , ularning aksariyati .Geraniaceae. A'zolar, asosan, bir necha yog'ochli butalar yoki kichik daraxtlar bilan o'tlardir. Barglari oddiy yoki murakkab , odatda shartli bo'lib, odatda bez uchli barg chetlariga ega. Gullar tsimoza klasterida joylashgan bo'lib, besh qismli perianth, odatda 10 stamens va 5 birlashgan karpellarga ega. Nektarlar stamensdan tashqarida joylashgan. Mevalar odatda kapsulalar yoki shizokarplar bo'lib, ularda karpellar alohida merikarplarga bo'linadi. Keng tarqalgan Geraniaceae-dan tashqari barcha oilalar kichik va Janubiy Amerika yoki Afrika bilan cheklangan.
Geraniaceae yoki geranium oilasi mo''tadil va issiq mo''tadil mintaqalarda tarqalgan 7 avlod va 800 ga yaqin turni o'z ichiga oladi. A'zolar odatda spiral yoki qarama-qarshi barglari bo'g'inli poyalarda va ko'zga ko'rinadigan stipulli o'tlardir. 10 ta stamens 5 tadan ikkita alohida guruhga bo'lingan. Besh tumshuqli karpellar yetilganda beshta bir urug'li merikarplarga bo'linadi. Oila efir moylari va madaniy bezak o'simliklarini ishlab chiqarish bilan mashhur. Parfyumeriya ishlab chiqarishda ishlatiladigan geranium moyi tomonidan ishlab chiqariladi. Pelargonium odoratissimum va unga aloqador turlar. Florist geranium (Pelargonium × domesticum ) sevimli uy o'simlikidir va ko'plab navlarda mavjud. Ushbu navlar (bog'dorchilik navlari) Janubiy Afrikada tug'ilgan o'simliklardan kelib chiqqan. Geranium robertianum (Robert o'ti) Erodiumning ba'zi turlari kabi taniqli bog 'o'simlikidir. Erodium cicutarium (pin-cover), hozirda Qo'shma Shtatlarda tabiiylashtirilgan O'rta er dengizi turi begona o'tdir, ammo Kaliforniyada u em-xashak ekini sifatida o'stiriladi.
Melianthaceae yoki asal buta oilasi 3 avloddan iborat (Meliantus ,Bersama ,Greyia ) va tropik markaziy va janubiy Afrikadan 11 tur uchraydi. Melianthus va Bersama o'z ichiga butalarni o'z ichiga oladi. Kichik daraxtlar tishli varaq qirralari bilan pinnately murakkab barglari bilan ularning monosimmetrik gullari terminal novdasimon klasterda joylashgan. Ularning gullari faqat to'rtta stamensni o'z ichiga oladi va etuklikda lokulyar choklar bo'ylab ochiladigan kapsulalarni hosil qiladi. Greyia (uch tur) Janubiy Afrikada cheklangan. Ular xurmo tomirli, oddiy barglari bo'lgan yog'ochli o'simliklardir. Mevalar shizokarplarga aylanadi, ko'plab urug'larni chiqaradi.
Francoaceae - Chilidagi kichik oila, ikkita turga ega, biri Frankoada , ikkinchisi Tetillada ; ikkala avlod ham ilgari Saxifragaceae'da joylashgan . Bu ko'p yillik o'tlar bo'lib, barglari pinnately murakkab yoki oddiy bo'lib, gullar skeyp deb ataladigan yagona markaziy o'q bo'ylab guruhlangan. Turlar ko'pincha yetishtiriladi va gullar kelin gulchambarlarida ishlatiladi.

Yaqindan bog'liq Vivianiaceae va Ledocarpaceae o'simliklarining vatani Janubiy Amerika, ayniqsa And tog'lari Vivianiaceae, bitta ( Viviania ) yoki to'rtta avlodda oltita turga ega, bezli tuklar bilan qoplangan o'tlar yoki mayda butalar; barglarning pastki qismi odatda oq tuklar bilan qoplangan. Ledocarpaceae, 3 avlodda ( Balbisia , Rhyncotheca va Wendtia ) 12 turdan iborat bo'lib, butalar bo'lib, barglari chuqur bo'lakli bo'lishi mumkin. Butun dunyo bo'ylab tarqalgan yorongullar oilasiga (Geraniaceae) tegishli Erodium jinsining bir nechta gulli o'simliklaridan biri . Ko'pgina turlar bog ' chegaralarida va tosh bog'larida foydali yovvoyi gullar; ba' zilari em-xashak uchun ishlatiladi va ularning bir qismi begona o'tlardir. Umumiy nomlar urug'larni o'z ichiga olgan besh bo'lakli uzun, dukkakli kapsulalarni bildiradi. Laylak nomi ba'zan Pelargonium turlariga, issiqxona va bog'ning umumiy geraniumlariga ham qo'llaniladi ( qarang: geranium ).
Celastrales 3 oila, 100 ga yaqin avlod va 1350 ga yaqin turni o'z ichiga olgan gulli o'simliklarning kichik tartibi . Angiosperm Phylogeny Group II (APG II) botanika tasnifi tizimida Celastrales Rosid I sinfiga joylashtirilgan. Celastraceae oila mo''tadil va ayniqsa tropik mintaqalarda uchraydigan 1300 ga yaqin daraxtlar, lianalar va o'tlarning 90 ga yaqin avlodini o'z ichiga oladi. Maytenus (shu jumladan Gymnosporia ) 200 ga yaqin turni, Salacia 150 ga yaqin turni va Gippokratea (jumladan Loesneriella ) 120 ga yaqin turni o'z ichiga oladi; hammasi tropiklarda tarqalgan. Euonymus (130 tur) esa mo''tadilroq. Celatrus (32 tur) o'z afzalliklarida oraliq hisoblanadi. Catha edulisning yangi barglari (khat ), Afrika va Arabistonda keng tarqalgan, chaynalganda stimulyator beradi. Ayniqsa, Yaqin Sharqning ko'p qismida mashhur . Ayniqsa, Celastrus va Euonymus turlari odatda manzarali butalar sifatida etishtiriladi. Celastraceae ning ko'p turlari gutta yoki lateksni chiqaradi va agar barg ko'ndalang yo'l bilan ajratilsa, ikkala yarmi quritilgan lateksning ingichka iplari bilan bir-biriga yopishadi. Barglari bitta o'simlikda spiral yoki qarama-qarshi bo'lishi mumkin, ba'zi turlarda ular ikki darajali. Barglarning chekkalarida ko'pincha tishlari bor, garchi ular kichik bo'lishi mumkin va ko'pincha qirrali stipulalar mavjud. Gullari odatda kichik, uchta yoki beshta stamens ichkariga yoki tashqariga qaragan va ko'zga ko'ringan nektar diskining tashqi yoki ichki tomonida joylashgan. Tuxumdonda ko'pincha uchta bo'linma mavjud. Meva va urug'lar o'zgaruvchan; birinchisi go'shtli yoki quruq bo'lishi mumkin, ikkinchisi esa qanotli, go'shtli qo'shimcha yoki aril yoki oddiygina yumaloq bo'lishi mumkin.
Parnassiaceae
Parnassiaceae, ikki turkumli, bir yillik va koʻp yillik oʻtlarni oʻz ichiga oladi.Parnassia shimoliy mo''tadil va Arktika mintaqasida o'sadigan 50 turni o'z ichiga oladi.Lepuropetalon spathulatum , uning jinsining yagona turi , AQShning janubi-sharqida va Meksikada uchraydi. Oiladagi barglarda stipullar yo'q, gullari esa bitta yoki aniq kimozali. Beshta stamens va beshta staminod yoki funktsional bo'lmagan stamens mavjud. Ikkinchisi gul tojiga qarama-qarshi bo'lib, hech bo'lmaganda ba'zida ularning tagida nektar ajralib chiqadi. Tuxumdonlar tuxumdonning devorlarida joylashgan bo'lib, mevasi ko'plab mayda urug'larni o'z ichiga olgan kapsuladir. L. spathulatum - quruqlikda o'sadigan eng kichik gulli o'simliklardan biri. Uning balandligi ko'pincha 2 sm (1 dyuym) dan kam, gullarida esa gulbarglari yo'q. Parnassiyaning staminodlari tarqalib ketgan, har bir filial yaltiroq sariq tugma bilan tugaydi; Bular nektarlarni taqlid qilgandek ko'rinadi.
Lepidobotryaceae
Lepidobotryaceae - ikki avlod va ikki yoki uch turdagi daraxtlardan iborat kichik oila; Lepidobotrys staudtii Sharqiy Afrikadan ma'lum vaRuptiliocarpon karakolito Markaziy va Janubiy Amerikada oʻsadi. Ular pichoqning tagida birlashtirilgan oddiy ikki darajali barglarga ega va kichik juft bargli tuzilmalarga yoki stipellarga, shuningdek, bargning poyaga birlashadigan oddiy stipullariga ega. Gullash barglarning qarshisida paydo bo'lganga o'xshaydi. Gullar kichik, erkak va urg'ochi gullar turli o'simliklarda joylashgan. Gulbarglari va gulbarglari erkin, 10 ta stamens esa ularning asoslarida birikkan. Meva devorida shoxli ichki qatlamdan ajralib turadigan o'ziga xos radial tolali qatlam mavjud.
Geranium, shuningdek, turnalar deb ataladi , Geraniaceae oilasiga mansub 300 ga yaqin ko'p yillik o'tlar yoki butalarning har qanday turi, asosan subtropik janubiy Afrikada yashaydi. Geraniumlar issiqxona o'simliklarining eng mashhurlaridan biridir. Pelargoniumlar turkumiga 280 ga yaqin turdagi bir yillik , ikki yillik va ko'p yillik o'simliklar kiradi, ular odatda geraniumlar deb ataladi. Pelargonium jinsining madaniy yorongullari o'tidan yog'ochligacha, qalin go'shtli barglari shakli yumaloqdan bo'lakchaga qadar chuqur kesilgan; terminal guruhlarda joylashgan gullar oqdan pushti ranggacha , to'q qizil va binafsha ranggacha o'zgaradi. Ekiladigan turlarning aksariyati duragaylardir. Ikkita gullar va aralash ranglar, shuningdek, yirtiq yoki jingalak barglari mavjud. Ko'pincha so'qmoqlar bilan ko'paytiriladi , undan to'rt yoki besh oy ichida gullaydigan o'simliklar hosil bo'lishi mumkin, geraniumlar ham urug'lardan o'stiriladi. Ko'paytirish va tanlash natijasida muntazam simmetriya, cho'zilgan gul poyalari va gul barglarini tez va toza tushirish odati uchun foydali bo'lgan urug' geraniumlar qatori paydo bo'ldi. Marta Vashington , geraniums ( P. × domesticum, asosan olinganP. cucullatum,P. angulosum vaP. grandiflorum ) katta pansimon gullarga ega, to'daga oz. Zonal, uy yoki choyshab geraniums ( P. × hortorum, asosan olingan murakkab gibridP. inguinans vaP. zonale ) – bog’ madaniyatida va xona ichidagi qozonlarda tanish shakllar .Ivy yoki osilgan geraniumlar ( P. peltatum ) uyda va tashqarida savat o'simliklari sifatida o'stiriladi; ular issiq joylarda zamin qoplamasi sifatida ham ishlatiladi. Thearomatik yoki xushbo'y-bargli, geraniums, shu jumladan, bir nechta turlarda uchraydi; P. abrotanifolium, P. capitatum, P. citrosum, P. crispum, P. graveolens va P. odoratissimum . Yalpiz, mevali, gulli va achchiq hidlar barglari ishqalanganda yoki ko'karganda osongina chiqariladi. Afrikalik pelargoniumning bir nechta turlari tijorat ahamiyatiga egageranium yog'i, parfyumeriyada ishlatiladigan efir moyi . Pelargonium yog'i yoki atirgul-geranium yog'i deb ham ataladigan geranium yog'i rangsizdan och sariq-jigarrang yoki yashil rangga ega va atirgulga o'xshash hidga ega. U asosan parfyumeriya, sovun, malham, tish va changni tozalash kukunlarida qo'llaniladi.
Geraniales - butun dunyo bo'ylab tarqalgan 840 ga yaqin turga ega kichik tartib. Ushbu turlarning 800 tasi Geraniaceae oilasiga kiradi. Ko'p Geraniales o'tli, lekin butalar va kichik daraxtlar, hatto bir nechta suvli turlari mavjud. Ular pentamer, aktinomorf yoki zigomorf gullarga ega; 2 ta burilishli androtsium, ba'zan ulardan biri staminodlarga aylanadi; ular juda kamaygan nektariferli diskni taqdim etadilar, bu ichki bezlarga aylanadi; diskning bir qismi qolganda, stamenslar unga payvandlanadi, qisqa gipantusni eslatadi, lekin u nektar chiqaradi; super gineksiy Geranialesning iqtisodiy ahamiyati past. Pelargonium jinsining ba'zi turlari parfyumeriya sanoati va bog'dorchilik uchun aromatik moy uchun etishtiriladi, geraniumlar deb nomlanadi. Boshqa turlar, asosan Geraniaceae bog'dorchilik va dorivor maqsadlarda qo'llaniladi.
2.2. Yoronguldoshlar oilasi
Yoronguldoshlar (Geraniceae) — ikki urugʻpallalilar sinfiga mansub oila. Koʻp yillik va bir yillik oʻtlardan, baʼzan yarim butalardan iborat. Barglari boʻlmali yoki butun, baʼzan patsimon ajralgan. Koʻpchilik turlarining gullari toʻgri, ikki jinsli, koʻproq qizil yoki binafsha rangli boʻladi. Yer yuzida oilaning 650 ga yaqin turi va 11 turkumi maʼlum. Asosan oʻrtacha issiq va subtropik zonalarda tarqalgan. Shulardan 4 turkumiga mansub 20 turi Oʻzbekistonda oʻsadi. Janubiy Afrikada oʻsuvchi Pelargonium turkumiga mansub turlar va ularning duragaylari manzarali va efirmoyli oʻsimlik sifatida ekiladi. Oilaning yorongul turkumi Oʻzbekistonda keng tarqalgan (2.2.1-rasm).
2.2.1-rasm yorangul
Geraniaceae o'tlar yoki butalar bo'lishi bilan ajralib turadi, odatda beshburchakli, ikkilamchi gullari, odatda gulbarglari bilan almashinadigan nektariferli bezlar va odatda ikki yoki undan ortiq stamenlar, staminodlar ko'pincha mavjud, aksariyat taksonlar tumshug'li, shizokarpik mevalarga ega. Geraniaceae o'tlar yoki butalardan iborat . Poyasi baʼzi taksonlarda pachicaul hisoblanadi . Barglari oddiy yoki murakkab , agar oddiy bo'lsa, odatda pinnatsimon yoki palmatsimon bo'laklarga bo'lingan, spiral, kamdan-kam hollarda qarama-qarshi, odatda shartli, Monsonia'da aksillar fasikulalari bo'lgan tikanlar shaklida o'zgartiriladi . Gulsimon gulsimon yoki yolgʻiz, qoʻltiq osti gul. Gullari ikki jinsli, aktinomorf (pelargoniumda zigomorf ) , gipogik, ko'pincha brakteat, ba'zilarida epikaliks mavjud. Perianth biserat va dixlamidali hisoblanadi. kosacha _aposepal yoki sinsepal bo'lib, o'zaro bog'liq yoki qopqoqli sepallar, adaksial sepal Pelargoniumdagi nektariferli novda . Toj gulbarglari apopetal-oʻsimtali, kamdan-kam hollarda burmalangan gulbarglardan iborat. Stamenlar odatda 10 ta [kamdan-kam hollarda 8 yoki 15 ta]boʻlib, ikkita boʻlakchali boʻlib, asosan birikadi, baʼzilarining tashqi boʻgʻimida staminodlar mavjud . Anterlar uzunlamasına bo'linadi. Ginetsium sinkarp , yuqori tuxumdon, 5 [kamdan-kam hollarda 2, 3 yoki 8] karpelli va ko'p sonli bo'laklarga ega. Uslub odatda yolg'iz; stigmalar karpellar kabi ko'p. Platsentatsiya apikal-aksil; tuxumdonlar kampilotroplarga anatrop, bitegmik, odatda har bir karpelda ikkitadan. Gulbarglar va stamenslar orasida nektar mavjud ( pelargoniumdan tashqari ). Meva lokulitsid kapsulasi yoki shizokarp yoki merikarp yoki follikuladan iborat bo'lib, odatda o'sish uslubidan kelib chiqadigan doimiy tumshug'idan ajralib turadi. Ko'p hujayrali, kapitatli, glandular trixomalar ko'pincha mavjud bo'lib, odatda trichome bezlarida aromatik moylar mavjud.
California, Geranium va Pelargonium va Erodium (laylakning tumshug'i) avlodlari oila uchun apomorfik bo'lishi mumkin bo'lgan cho'zilgan, doimiy tumshug'li shizokarpik mevaga ega bo'lishi bilan ajralib turadi. Oila a'zolari asosan mo''tadil, ba'zi tropik, mintaqalarda tarqalgan. Iqtisodiy ahamiyati taksonlardan o'stiriladigan bezak o'simliklari (masalan, geranium va pelargonium ), em-xashak o'simliklari ( WUSdagi Alfilaria kabi ) va efir moylarini olishda (masalan, pelargonium ) foydalanishni o'z ichiga oladi. Hypseocharis ko'pincha Hypseocharitaceae sifatida qaraladi.
Geraniaceae o'tlar yoki butalar bo'lishi bilan ajralib turadi, odatda beshburchakli, ikkilamchi gullari, odatda gulbarglari bilan almashinadigan nektariferli bezlar va odatda ikki yoki undan ortiq stamenalar , ko'pincha staminodlar mavjud, aksariyat taksonlar tumshug'li , shizokarpik mevalarga ega . Geranium carolinianum ( Geraniaceae ) dan glandular trixoma ekssudatini kimyoviy tekshirish noyob disaxarid hosilalari deb nomlanadi. n - alkil glikozid hosilalari, kamdan-kam uchraydigan SM turi, kimyo taksonomiyada ishlatilishi mumkin, chunki ular geranium o'simliklarining glandular trixoma ekssudatlarida uchraydi.
Pelargonium (oila: Geraniaceae ) jinsining a'zolari ko'plab an'anaviy foydalanishlari va xushbo'y hid, lazzat, kosmetika va aromaterapiyada muhim zamonaviy foydalanishlari bilan mashhur. Tijorat "geranium moyi" atirgul hidli pelargonium turlari va ularning navlari va duragaylarining kurtaklari biomassasini bug'da distillashdan olinadi . Xitoy va Misr geranium moyining asosiy ishlab chiqaruvchilari va eksportchilari hisoblanadi. O'zining chuqur atirgulga o'xshash hidi tufayli juda qadrlanadi. Pelargoniumdan olingan efir moyi, rhodinol, beton va absolyutlarturlari atirgul hidlarining har xil turlarida keng qo'llaniladi. Tijorat geranium moyining asosiy tarkibiy qismlari sitronellol, geranol, linalool, izomenton, sitronellil format va geranil formatdir. Ikki turdagi geranium moylari 10- epi -g-eudesmol (Afrika turi) yoki 6,9-guaiadien (Reunion tipi) ning nisbiy foizi asosida tan olinadi . Geranium yog'i mikroblarga qarshi, pestitsid, hasharotlarga qarshi, antioksidant va saratonga qarshi xususiyatlarga ega. Ushbu efir moyi oziq-ovqat sanoatida yangi va qayta ishlangan oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash muddatini uzaytirish uchun foydalanish imkoniyatiga ega.
Geraniaceae oilasiga mansub P. reniforme A ning vatani Janubiy Afrikaning qirgʻoqboʻyi hududlarida uchraydi. O'simlik o'zining tor, quyuq qizil gullari va katta, yurak shaklidagi barglari bilan ajralib turadi. Boshqa yaqin turlar bilan bir qatorda, ildiz Janubiy Afrikada an'anaviy o'simlik davosi sifatida asrlar davomida ishlatilgan. Pelargonium turlari janubiy Afrikaning Soto, Xosa, Xoy-San va Zulus mintaqalarida an'anaviy tabiblar tomonidan diareya, dizenteriya, isitma, nafas yo'llari infektsiyalari, jigar shikoyatlari, yaralar, gastroenteritni davolashda shifobaxsh va palliativ ta'siri uchun keng qo'llaniladi. , qon ketishi va buyrak va siydik pufagi kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Qadim zamonlardan beri ildizpoya va o't turli maqsadlarda bezgak, yallig'lanish, qorin va bachadon kasalliklarini davolashda ishlatilgan. Ildiz ekstrakti antibakterial, antifungal va silga qarshi ta'sirga ega ekanligi ko'rsatilgan; bu Janubiy Afrika xalqi tomonidan yo'tal va sil kasalligini davolashda foydalanishni oqlashi mumkin. Barglari yaralar va xo'ppozlarni davolash uchun ishlatilgan va nevralgiya, tomoq infektsiyalari va ko'plab teri kasalliklarini davolash uchun tashqi tomondan ishlatilgan.ringworm, oshqozon yarasi va toshmalarni davolashda ishlatiladi. Xalq tabobatida pelargonium metrorragiya, menorragiya, gematuriya, gemorroy, sifilis, oshqozon va o'n ikki barmoqli ichak yaralari uchun ishlatilgan. Paracelsus uni kardiotonik va antidepressiv ta' sirga ega deb ta' rifladi va uni leykoreya uchun og'iz yuvish vositasi sifatida tavsiya qildi. Odatda suvchechak, qizamiq kabi bolalar kasalliklari uchun ishlatiladi. Metanol va suv ekstraktlari uchta o'rnatilgan in vitro usullari va temir ionni kamaytiradigan kuch, P. reniforme ekstrakti kuchli tozalash va antioksidant ta'sirga ega ekanligini va o'rtacha qisqartiruvchi kuchga ega ekanligini ko'rsatdi, shuning uchun uning jigar kasalliklarini davolashda an'anaviy qo'llanilishini tasdiqladi. P. reniforme ning flavonoidlari va gidrolizlanadigan taninlari DPPH radikal ishlab chiqarish tizimi va luminolga bog'liq kimilyuminesans tahlili yordamida sezilarli antioksidant ta'sir ko'rsatdi .
Brassicaceae-dan tashqari oltita oilada tavsiflangan: Asteraceae, Convolvulaceae, Geraniaceae , Betulaceae, Polemonaceae va Caryophyllaceae va Apocynaceae va Malvaceae-da ham paydo bo'lishi mumkin. Bu oilalar bir-biri bilan chambarchas bog'liq emas, shuning uchun SSI, GSIda bo'lgani kabi, angiospermlarning diversifikatsiyasi paytida bir necha marta paydo bo'lgan. SSI bo'lgan boshqa oilalarning molekulyar ma'lumotlari yo'qligi sababli, ushbu oilalardagi turlarda SSI Brassicaceae kabi bir xil SCR/SP11 va SRK tizimi orqali ishlaydimi yoki yo'qmi noma'lum. Brassicaceae SI determinantlari ma'lum bo'lgan yagona SSI tizimi bo'lsa-da, SSI ham Convolvulaceae va Asteraceae-da molekulyar darajada o'rganilmoqda. SRK homologlari Ipomoea stigmalarida (Convolvulaceae) va Senecio stigmalarida (Asteraceae) paydo bo'lishi ma'lum, ammo hozirgi dalillar shuni ko'rsatadiki, bu SRKga o'xshash oqsillar ushbu oilalarda SSI ning ayol determinantlari emas. Shunday qilib, Convolvulaceae va Asteraceae dan olingan dastlabki ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, bu ikki oilada SSI molekulyar mexanizmlari Brassicaceaenikidan farq qiladi. Yaqinda Rosaceae, Solanaceae va Scrophulariaceae ning S -RNase asosidagi GSI tizimlari umumiy kelib chiqishi tasdiqlandi. Shuning uchun SSI mexanizmlarining umumiy kelib chiqishi bor-yo'qligini aniqlash qiziq. Bu, ayniqsa, Brassicaceae-ga qaraganda bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan Convolvulaceae va Asteraceae uchun dolzarbdir.
Tamaki kurtaklari , Heliothis virescens , lichinkalar Asteraceae, Brassicaceae, Fabaceae, Geraniaceae , Linaceae, Malvaceae, Plantaginaceae, Solanaceae va Strelitziaceae oilasidagi o'simliklar turlari bilan oziqlanadi ( Edde, 20 ). H. virescens tamaki uchun juda zararli bo'lsa-da, Desmodium spp. (Fabaceae) uning afzal ko'rgan oziq-ovqat o'simliklaridir.
Oziq - ovqat o'simliklari H. armigera Heliotisnikiga parallel ravishda paydo bo'ladi . Zarar ko'rgan muhim madaniy o'simliklar orasida Sorghum ya’ni jo‘xori, Zea mays (makkajo‘xori) va Gossypium (Malvaceae) mavjud. Begemann va Schoeman (1999) tsitruslar H. armigeraning asosiy xo'jayini bo'lib , Janubiy Afrikaning qurg'oqchil hududlarida bahorda, muqobil xo'jayinlar hali gul etilmaganda, deb xabar berishdi. Helicoverpa armigera va sharqona tamaki kurtaklari H. assulta Guenee o'xshash oziqlanish xususiyatlariga ega, ammo ularning o'simliklari va uy hayvonlari oralig'i butunlay boshqacha. Yuqori polifagli H. armigeradan farqli o'laroq , H. assulta oligofaglar bo'lib, asosan Nicotiana , Physalis va Solanum turlari kabi Solanaceae turlari bilan oziqlanadi