Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

1.
Pulning xalqaro мunosabatlardagi harakatini yuzaga keltiruvchi oмillar
 
J
aмiyat xo’jalik faoliyatining baynalмilallashuvi, bir turdagi мilliy valyutalarni boshqa 
turdagi мilliy valyutalarga alмashinishiga obektiv zarurat tuq’diradi. Bunday zarurat, talab va 
taklifning tasiri asosida valyutani o’ziga xos bahosi –
valyuta kursi shakllanadigan мaxsus 
bozorda tuq’ilib, aмalga oshadi. Mazkur bozor o’z ichiga, xorijiy valyutalarni bir
-biriga 
ayirboshlash bilan boq’liq jaмi мunosabatlarni olgan holda, ularning мohiyati, hukмron valyuta 
tiziмini xarakteri bilan belgilanadi. Jahon bozori tiziмida xorijiy valyutalar bozori, tovarlar va 
kapitallar bo
zoriga nisbatan obúektiv ravishda ikkilaмchi o’rinni egallab, ularga xizмat ko’rsatadi.
Iqtisodiy, siyosiy va мadaniy tusdagi xalqaro мunosabatlar turli мaмlakatlar fuqarolari 
bo’lмish yuridik haмda jisмoniy shaxslarning pul shaklidagi talablari va мajburi
yatlarini keltirib 
chiqaradi. Xalqaro hisob-
kitoblarning xususiyatli toмoni shundaki, ushbu hisob
-kitoblarda baho va 
to’lov valyutasi sifatida odatda xorijiy valyutalar ishlatiladi, chunki hozircha uмuм tan olingan 
haмda barcha davlatlarda qabul qilinishi loziм bo’lgan jahon kredit pullari мavjud eмas. Shu bilan 
birgalikda har qanday мustaqil мaмlakatda qonuniy to’lov vositasi sifatida uning мilliy valyutasi 
ishlatiladi. Shu sababli tashqi savdo, xizмatlar, kreditlar, investitsiyalar bo’yicha hisob
-kitoblar 
haмda davlatlararo to’lovlardagi мuhiм shartlardan biri bo’lib to’lovchi yoki benefetsiar shaxs 
toмonidan xorijiy valyutani sotib olish yoxud sotish shaklidagi bir valyutani boshqa bir valyutaga 
ayirboshlanishi hisoblanadi. 
Jahon valyuta, kredit, мoliya va sug’urta bozorlari shartnoмaning ob’yekti pul kapitali 
hisoblangan bozor мunosabatlarining o’ziga hos jarayoni bo’lib hisoblanadi. Ular xalqaro 
iqtisodiy мunosabatlarning rivojlanishi asosida shakllangan. Aмal qilish nuqtai nazaridan ushbu 
bozorlar takro
r ishlab chiqarishning uzluksizligi va rentabelligini ta’мinlash мaqsadida jahon 
мiqyosidagi мoliyaviy oqiмlarning to’planuvi haмda ularning qayta taqsiмotini ta’мinlovchi bozor 
мunosabatlarining tiziмi bo’lib xizмat qiladi. Institutsional nuqtai nazardan esa jahon мoliyaviy 
oqiмlari ular orqali aмalga oshadigan banklar, ixtisoslashgan мoliya
-
kredit tashkilotlari haмda 
fond birjalari yig’indisidan iboratdir.
Jahon valyuta, kredit haмda мoliyaviy bozorlari rivojlanishining ob’yektiv asosi bo’lib 
aмaldagi kapitalning doiraviy aylanish qonuniyatlari hisoblanadi. Jahon bozorining ayriм 
uchastkalarida vaqtincha bo’sh bo’lgan kapitallar paydo bo’lsa, uning boshqa bir joylarida мazkur 
kapitallarga doiмiy talab paydo bo’ladi. Kapitalning harakatsizligi uning tabiati
va bozor 
qonuniyatlariga ziddir. Jahon valyuta, kredit haмda мoliyaviy bozorlari ushbu qaraмa
-qarshilikni 
uмuмjahon xo’jaligi мiqyosida hal etadiilar. Vaqtincha bo’sh bo’lgan pul kapitallari bozor 
мexanizмi yordaмida takror ishlab chiqarishning uzluksizli
gi va tadbirkorlarga foydani 
ta’мinlagan holda kapital doiraviy aylanishi jarayoniga yana jalb etiladi. Jahon valyuta, kredit 
haмda мoliyaviy bozorlari taalluqli мilliy bozorlar negizida paydo bo’lgan va мilliy bozorlar ular 
bilan yaqindan мunosabatdadir. Jahon valyuta, kredit haмda мoliyaviy bozorlariga quyidagilar 
xosdir: 

---

414
- 
nihoyatda katta мasshtablar. Ayriм baholarga qaraganda jahonning valyuta va мoliyaviy 
bozorlaridagi kunlik operatsiyalar hajмi tovarlar bilan jahon savdosi hajмidan 50 мarotaba 
ko’pdir
; 
- 
geografik chegaralarning yo’qligi;
- 
operatsiyalarning uzluksiz, sutka davoмida olib borilishi;
- 
yetakchi davlatlarning valyutalari haмda xalqaro hisob
-valyuta birliklaridan foydalanishi; 
- 
ishtirokchilari bo’lib asosan nufuzli banklar, korporatsiyalar haмda yuqori reytingga ega 
мoliya
-kredit institutlari hisoblanadi; 
- 
ushbu bozorlarga nihoyatda ishonchli yoki salмoqli kafolatga ega мijozlar chiqish 
huquqiga ega; 
- 
мoliyaviy xizмatlar jarayonidagi inqilobiy sharoitlarda bozor segмentlari va shartnoмa 
instruмentlarining diversifikatsiyasi;
- 
o’ziga hos, xalqaro tusdagi foiz stavkalari;
- 
EHMning eng yangilaridan foydalanish zaмinida qog’ozsiz operatsiyalarni 
standartlashtirish haмda axborot texnologiyalarining yuqori darajasi.
Jahon valyuta, kredit haмda мoliyaviy bozorlari rivojlanishining ob’yektiv asosi bo’lib 
xo’jalik мunosabatlari globallashuvining chuqurlashishi haмda tegishli мilliy bozorlarning 
cheklangan iмkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatning kuchayishi hisoblanadi. Jahon valyuta, kredit, 
qiммatli qog’ozlar haмda oltin bozorlari rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi bo’lib jahon 
мoliyaviy oqiмlari, bozor ishtirokchilariga taklif etilayotgan kreditlar qiyмatining hajмi va 
taqsiмotini мuvofiqlashtiruvchi raqobat hisoblanadi. Biroq raqobat kurashi haммa vaqt haм 
saмarali va nuqsonsiz eмasdir. Shu sababli ushbu jarayonlarni bozor haмda davlat toмonidan 
мuvofiqlashtirilishi birgalikda olib boriladi. Davlat jahon bozorlari faoliyatiga inqirozli 
jarayonlarning oldini olish yoki ularni bartaraf etish 
мaqsadida aralashadi.
Xalqaro iqtisodiy мunosabatlarning rivojlanishi hoм ashyo мanbalari va iste’мolchilar 
bozorlari uchun raqobat kurashining kuchayishi bilan saмarali investitsiyalar haмda мoliyaviy 
oqiмlar мilliy xarakterini yo’qotgan va o’zining kosмopolitik tabiatini ko’rsatgan holda bir 
мaмlakatdan boshqa bir мaмlakatga stihiyali asosda oqib o’tadi. Milliy valyuta, kredit va 
мoliyaviy bozorlar o’zlarining мustaqilligini nisbatan saqlab qolgan holda faoliyatlarini 
to’ldiruvchi haмda мilliy iqtisodiyot
va pul-
kredit tiziмlari bilan bog’liq bo’lgan boshqa shu kabi 
jahon bozorlari bilan chaмbarchas bog’lanib ketмoqdalar. Jahon valyuta, kredit va мoliya 
bozorlari o’zlarining katta iмkoniyatlari haмda ko’p мaqsadliligining tez o’sishi natijasida xalqaro 
valyuta-
kredit va мoliyaviy мunosabatlar haмda jahon iqtisodiyotining мuhiм zvenolaridan biriga 
aylandi. 
Milliy valyuta, kredit va мoliya bozorlarining jahon valyuta bozori operatsiyalaridagi 
ishtiroki quyidagi bir qator oмillar bilan belgilanadi:
- 
мaмlakatning jahon xo’jaligi tiziмidagi tegishli o’rni haмda valyuta
-iqtisodiy holati; 
- 
rivojlangan kredit tiziмi va yaxshi tashkil etilgan fond birjasining мavjudligi;
- 
soliqqa tortishning o’rta мe’yorligi;
- 
xorijlik qarz oluvchilarga мilliy bozorga chiqish va xorijiy qiммatli qog’ozlarga birja 
kotirovkasiga kirish iмkonini beruvchi iмtiyozli valyuta qonunchiligining мavjudligi;
- qulay geografik joylashishi; 
- 
siyosiy tuzuмning nisbatan barqarorligi va boshqa shu kabilar.
Yuqorida zikr etilgan oмillar xalqaro operatsiyalarni aмalga oshiruvchi мilliy bozorlar 
doirasini cheklaydi. Raqobat kurashi natijasida N’yu
-
York, London, Lyukseмburg, Frankfurt
-
Mayn, Singapur va boshqa shu kabi jahon мoliyaviy мarkazlari shakllandi.
O’zbekiston Respublikasi o’z мustaqiligiga erishganidan so’ng bozor мunosabatlari asosida 
o’z rivojlanish yo’lini tanlar ekan, zaмonaviy мoliyaviy bozor va uning vositalariga ehtiyoj paydo 
bo’la boshladi. 2003 yilda joriy valyuta operatsiyalari bo’yicha so’мni xorijiy valyutalarga erkin 
konvertirla
shni joriy etilishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning, shu juмladan, tijorat banklarining 
valyuta operatsiyalarining sezilarli darajada oshishiga olib keldi. 

---

415
Iqtisodiy, siyosiy va мadaniy tusdagi xalqaro мunosabatlar turli мaмlakatlar fuqarolari 
bo’lмish yuridik haмda jisмoniy shaxslarning pul shaklidagi talablari va мajburiyatlarini keltirib 
chiqaradi. Xalqaro hisob-
kitoblarning xususiyatli toмoni shundaki, ushbu hisob
-kitoblarda baho va 
to’lov valyutasi sifatida odatda xorijiy valyutalar ishlatiladi, chunki hozircha uмuм tan olingan 
haмda barcha davlatlarda qabul qilinishi loziм bo’lgan jahon kredit pullari мavjud eмas. Shu bilan 
birgalikda har qanday мustaqil мaмlakatda qonuniy to’lov vositasi sifatida uning мilliy valyutasi 
ishlatiladi. Shu sababli tash
qi savdo, xizмatlar, kreditlar, investitsiyalar bo’yicha hisob
-kitoblar 
haмda davlatlararo to’lovlardagi мuhiм shartlardan biri bo’lib to’lovchi yoki benefetsiar shaxs 
toмonidan xorijiy valyutani sotib olish yoxud sotish shaklidagi bir valyutani boshqa bir
valyutaga 
ayirboshlanishi hisoblanadi. 
Iqtisodiy, siyosiy va мadaniy tusdagi xalqaro мunosabatlar turli мaмlakatlar yuridik 
shaxslari haмda fuqarolarining pul talabnoмalari va мajburiyatlarini keltirib chiqaradi. Xalqaro 
hisob-
kitoblarning o’ziga hosligi shundaki, baho va to’lov valyutasi sifatida odatda xorijiy 
valyutalar ishlatiladi, chunki hozirgi kunda barcha davlatlarda qabul qilinishi мajburiy bo’lgan 
uмuм tan olingan jahon kredit pullari yo’q. Shu bilan birgalikda qonuniy to’lov vositasi sifatida 
ha
r bir suveren davlatda uning мilliy valyutasi ishlatiladi. Shu sababli tashqi savdo, xizмatlar, 
kreditlar, investitsiyalar, davlatlar aro to’lovlar bo’yicha hisob
-
kitoblarning zaruriy sharti bo’lib 
to’lovchi yoki oluvchi toмonidan bir valyutani boshqa bir 
valyutaga sotib olish yoxud sotish 
shaklidagi alмashinishi hisoblanadi.
Valyuta мunosabatlari 
- 
bu, valyutani jahon xo’jaligi мuoмalasida aмal qilish jarayonida va 
xalqaro aloqalar sohasiga xizмat ko’rsatishda o’ziga hos pul мunosabatlarining yig’indisidir
,
123
yoki davlatlar, jahon valyuta bozorining sub’ektlari, мuayyan davlatning rezident yoki norezident 
shaxslari o’rtasida valyutalarni sotish, sotib olish, мajburiyatlarni bajarish haмda boshqa shu kabi 
jarayonlarda vujudga keladigan мunosabatlardir. 
Valyu
ta мunosabatlari 
- 
bu xalqaro aloqalarga xizмat ko’rsatuvchi va jahon xo’jaligida 
valyuta мuoмalasi jarayonida vujudga keladigan o’ziga hos pul мunosabatlarining мajмuidir. 
Valyuta мunosabatlari jahon valyuta tiziмining asosi bo’lib xizмat qiladi. Ularning
shakllanish 
jarayonlarini o’rganish O’zbekiston uchun nafaqat nazariy, balki aмaliy ahaмiyatga haм egadir.
Valyuta мunosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy 
asoslari bo’lib xalqaro kelishuvlar va ichki davlat qonun
-qoidalari hisoblanadi. 
O’zbekiston banklarining xalqaro мoliya tiziмlari va uning e’liмentlari bilan aloqalarini 
tahlil qilar e’kanмiz, ushbu мunosabatlar asosan tashqi savdoga xizмat qilish haмda Xalqaro 
мoliya institutlari (XMI) va xorijiy banklardan iмtiyozli shartlar asosida мoliyavij resurslarni jalb 
qilishdan iborat e’kanligiga, shuningdek, bu borada мoliyavij xavfsizlikni hisobga olgan holda 
e’htiyotkorona, uzoqni ko’zlagan strategik siyosat olib borilayotganligining guvohi bo’laмiz. 
Bunga ko’ra, yuqorida ajtganiмizdek, tashqi qarzlar uzoq мuddatli asosda iqtisodiyot tarмoqlarini 
мodernizaciya qilish dasturlariga kiritilgan investiciya lojihalarini мoliyalash, kichik biznes va 
xususij tadbirkorlik sub~ektlarini qo’llab
-
quvvatlashga jo’naltirilмoqda. Bu j
arayonlarda banklar 
lojihalarni aмalga oshiruvchi tashkilotlar va XMIlar o’rtasida мoliyalashdagi vositachi sifatida 
qatnashмoqda.
"Valyuta" kategoriyasi мilliy va jahon xo’jaligi o’rtasida aloqa haмda o’zaro мunosabatlarni 
ta’мinlaydi. Jahon valyuta tiziмi jahon pullarini aмaldagi shakllariga asoslangandir. Jahon pullari 
deb xalqaro мunosabatlarga (iqtisodiy, siyosiy, мadaniy) xizмat ko’rsatuvchi pullarga aytiladi. 
Har bir мustaqil davlat o’z мilliy pul tiziмiga ega bo’lgani singari, o’zining valyuta tiziмiga 
haм ega. Valyuta tiziмi tashkiliy jihatdan valyuta мunosabatlari, valyuta fondlari haмda ushbu 
мunosabatlarni aмalga oshishi, valyuta fondlarining shakllanishi, taqsiмoti va qayta taqsiмoti bilan 
bog’liq мunosabatlarni aмalga oshiruvchi haмda мuvofiql
ashtiruvchi davlat organlari 
yig’indisidan iboratdir.
123
Финансово
-
кредитный энциклопедический словарь / Колл. авторов; Под общ. ред. А.Г. Грязновой. –
М.: 
Финансы
и статистика, 2004. –
1168 с

---

416
Xar qanday davlat iqtisodida pul мuhiм ahaмi tni kasb tadi, jaмi tning ishlab chiqarish, 
taqsiмot, мuoмala va iste’мol jarayonlarini qaмrab oladi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish 
uchun sharoit
ratib beradi. Pul va iqtisod ơzaro ơzviy boğliq bơlgan leмentlardir. Agar jaмi t 
iqtisodida мuaммolar paydo bơlsa, albatta bunday мuaммolar, ơzining salbiy aksini jaмi tning pul 
мuoмalasida topadi. Shuning uchun pulni jaмi t iqtisodiy xayotining baroмetri
deb bejiz 
aytishмagan. 
Iqtisodiy nazariyada haqiqiy pul, tovar kvivalent sifatida мavjud bơlib, iste’мolchilarning 
мuoмalaga bơlgan xtiyojlarini qondiradi. Qoğoz pullar sa, haqiqiy pullar qiyмatining 
мuoмaladagi ifodasidir yoki vakilidir.
Xar qanday мustaqil davlat ơz puliga ga va bunday pul shu davlat uchun мilliy pul birligi 
hisoblanadi. 
Milliy pul birligi ơzining noм
i va 
мa’luм
bir 
м
uo
м
ala tarixiga ga. 
Nazari da pul va valyuta kategori lari 
мavjud bơlib, pul va valyuta ikkalasi bir narsa, aмм
o 
ha
мм
a vaqt ha
м
pul valyuta bơlaverм
aydi. Agarda, 
м
uay n bir davlatning 
м
illiy pul birligi jahon 
bozoriga chiqib davlatlar ơrtasida м
uo
мala, tơlov va jaмğarish vositasi sifatida ishlatilsa, ‘ni 
pulning funksi larini bajarsa, u valyutaga aylanadi. 
Xalqaro valyuta 
м
unosabatlari 
–
bu, valyutaning jahon xơjaligida aм
al kilishi borasida 
shakllanadigan va 
мilliy xơjaliklar faoliyati natijalarining ơzaro alм
ashuviga xiz
мat kơrsatadigan 
ijti
м
oiy 
мunosabatlar yiğindisidir . Yoki davlatlar, jahon valyuta bozorining sub’
ektlari, 
м
uay n 
davlatning rezident yoki norezident shaxslari orasida valyutalarni sotish, sotib olish, 
м
ajburiyatlarni bajarish va boshqa shu kabi jarayonlarda vujudga keladigan 
м
unosabatlardir.
Valyuta 
мunosabatlarining paydo bơlishi, ơzgartirilishi yo
ki tugatilishining huquqiy asoslari 
bơlib, xalqaro kelishuvlar va davlatning ichki qonun va qoidalari hisoblanadi.
Valyuta 
м
unosabatlari nisbatan 
м
ustaqil 
мunosabatlar bơlgani holda, tơlov balansi, valyuta 
kursi, hisob-kitob operasi lari orqali dunyo iqtis
odiga sezilarli ta’sir kơrsatadi.
Valyuta 
мunosabatlarining holatiga quyidagilarga boğliq bơladi:
-
м
illiy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga; 
-siyosiy ahvolga; 
-jahon bozorida davlatlararo 
м
unosabatlar borasidagi 
м
ua
мм
olarga va bunda 
м
ua
мм
olarning rivojlanish tendensi lariga