XORAZMSHOHLAR DAVRI DAVLAT RAMZLARI O‘TOV (chodir) YOKI SAROY (TURKIY XALQLARDA AYNIQSA O‘G‘UZLARDA HUKMDOR JOYLASHGAN BINONING TUZULISHI VA TASHQI KO‘RINISHIGA QUDRAT HAMDA MUSTAQILLIK RAMZLARIDAN BO‘LGAN) Saroy ko‘rinishi saljuqiylar va anushteginiylar davrida hukmdor hukmronligining aniq belgisi hioblangan. Bu davlatning maʼmuriy markazi. Turk hukmronligi ramzi, suverenitet belgisi sifatida o‘g‘uzlarda saroyga qadimdan katta ahamiyat berilgan1.
Xorazshoh sultonlarining saltanat chodirlari manbalarimizda “Chorgoh-i Sulton” deb ataladi2. Hukmdor chodiri - yurishlar va urushlar paytida davlat ishlari olib boriladigan joy. Hukmdor qarorlarini shu yerda chiqargan, farmoyishlarini shu yerda bergan, davlat ishlari boʻyicha suhbatlarini shu yerda oʻtkazgan. U armiyaning shtab-kvartirasi va qarorgohi sifatida ham foydalanilgan.
Sulton Alovuddin Muhammad Hirotga yurishi chog‘ida shahar oldiga chodir tikib, urushga tayyorgarlikni shu yerdan olib borgan. Manbalarda sulton Jaloliddinning Ozarbayjondagi yurishlari vaqtida chodiri bayroq va boshqa matolarga monand edi deya tasvirlangan3. Umuman sulton Jaloliddinning umri asosan chodirdan boshqarilgan katta davrni qamrab olingan desak to‘g‘ri bo‘lar edi. Bunga uning taqdiri va o‘sha davr taqazosi edi.
XORAZMSHOHLAR SULOLASINING DAVLAT BAYROG‘I HAQIDA Bayroq xorazmshohlar davrida ham bugungidek mustaqillik ramzi edi. Hukmronlik timsollari orasida alohida o'rin tutgan bayroq mansublik ramzi bo'lib, u muqaddas edi. Urush yo'lida qon to'kiladigan bayroq aslida ozodlik ifodasidir. Xorazmshohlardan Takesh (1172–1200) o‘z bayrog‘idan mag‘rurlanib “Uning bayrog‘ining hiloli osmon qal’alarini zabt etdi”, deydi4.
Suverenitet ramzi sifatida bayroq davlatni ham ifodalashini ko‘ramiz. Sulton Alovuddin Muhammad davrida xorazmshohlarga qarshi har xil ittifoqlarga tayyor bo‘lgan Abbosiy xalifasi Nosir Alamut hukmdori Jaloliddin Hasan bilan yaxshi munosabatlar o‘rnatgan. Jaloliddin musulmon bo‘lib, buni xalifaga bildirish uchun karvonni hajga jo‘natdi. Juvayniy voqeani tasvirlar ekan, davomida bayroqning vakillik vakolatini ko‘rsatadi: “Halifaning buyrug‘i bilan Alamut hukmdori Jaloliddin Hasanning bayrog‘ini Xorazmshoh Sulton bayrog‘i oldiga ko‘tardilar. Sulton buni eshitib, qattiq ranjidi.5 Olingan qal'alarning qal'alariga bayroqlar va bayroqlar ko'tarilshi ham bu davrda an’ana bo‘lgan. Sulton Jaloliddin Alamutni egallaganida (1230-yil 15-aprel) istiloda uning gʻalabasini eʼlon qilish odatiga koʻra, “qal’a asosiy bayroq va bayroqlar bilan bezatilgan” deyiladi. Alamutning peshonasini tasvirlagan Neseviy, devorga osilgan arqonlardan ko'tarilgan jangchilar va bayroqlarning shaharga kirib kelganini ham qayd etadi.6 Sulton Jaloliddinning Onado‘li saljuqiylari sultoni Alaaddin Kaykobod bilan jangida ham xuddi shunday voqea sodir bo'ldi. “Markazdagi Sultonning maxsus bayroqlari saljuqiy askarlar tomonidan olinganini koʻrib, oʻng va chap qanotlar magʻlub boʻldik deb oʻylab, orqaga chekinishni boshladilar.” Koʻrinib turibdiki, bayroq markazda hukmdor bo'lgan qo'shinda maxus qo‘riqchilar tomonidan qo‘riqlangan. Va, uning pastga tushishi shu davr janglarda mag‘lubiyat belgisi hisoblangan.7 Bayroqlar va jangavor tug‘lar ham armiya uchun ma'naviy yordam bo'lib, urush paytida dushmanga qarshi qo'rqitish elementi bo'lib xizmat qilgan. Bu holatni Ibn Xaldun shunday izohlaydi: “Urushlarda ko‘p bayroqlardan foydalanish, ranglarini ko‘paytirish va baland ko‘tarishdan maqsad qalblarda qo‘rquv hosil qilishdir, boshqa sabab yo‘q”.8 Xorazmshoharda ham saljuqiylarda bo'lgani kabi juda ko'p bayroq va bayroqlar bor edi. Albatta, hukmdorlar, harbiy qismlar va sulola vakillarining alohida bayroq va bayroqlari bo‘lgan. Sultonlarga tegishli sanjaklar uchun "Raiyat-i sultoniy" iborasi qo'llaniladi.9 Sulton Jaloliddin o‘limidan bir oz oldin chodirini Mo‘g‘ullar o‘rab olib, shoshib ketib qolganida, o‘z bayrog‘ini qo‘mondonlaridan biri O‘rxonga ishonib topshirdi. Mo‘g‘ullar o‘zlariga qarshi chiqqan O‘rxonni bayroq bilan ko‘rganlari uchun sulton deb o‘ylashgan va Sulton Jaloliddin qolib O‘rxonni quvib ketishgan.10 X
Anushteginiylar bayrog‘i orazm sultonlari bayroqlarining ko‘rinishiga kelsak uning rangi qora edi. Nasafiyi o'zi guvoh bo'lgan bir voqeani keltirar ekan, shunday deydi: Sulton Alovuddin Muhammad Abeskun orolida vafot etgach, Jaloliddin oroldan chiqib ketganidan ko'p o'tmay Nisoda Mo'g‘ul qo'shinlarini mag'lub etdi. Nasafiy o'zining bu vaqtda Niso amirining xizmatida bo'lganini va Jaloliddinning g'alaba xabari ularga bir maktubda yetib kelganini qayd etadi. Bu maktubda Jaloliddin boshchiligidagi kuchlar tilga olinganda “qora bayroqlar bilan keldilar” iborasi oʻrin olgan.11 Xorazmshohlar bayroqlarida ko‘plab islom sulolalaridagi kabi oy ramzi tushirilgan, rangi esa oʻzlarini saljuqiylarning qonuniy merosxoʻrlari sifatida koʻrganlari uchun ularning bayroqlari bilan bir xil rangda boʻlgan degan fikrlar ham mavjud.12 ş
