|
XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI – MAXSUS SON
52
Сополлитепа, Жарқўтон, Дашли 1, Дашли 3 ва Жанубий Тожикистоннинг сўнгги бронза даврига оид
Кангуртут ёдгорликларида ҳам камин-ўчоқлар очиб ўрганилган [2, 124 б; 6, 67 б; 11, 179 б;16, 55-56 б;
29, 52 б; 30, 17 б; 31, 24-25 б; 32, 33 б; 35, 22 б.]. Қадимги Урда мил. ав. XVIII асрларга оид яшаш уйлари
планларида деворлар орасига камин-ўчоқлар қурилганлиги кузатилади [12, 57 б.].
В.И. Сарианиди томонидан қўш оловхонали ўчоқлар энеолит даврига оид Геоксюр воҳасининг
Яланғочтепа ва Олтинтепа ёдгорликларида очиб ўрганилган [22, 42 б; 33, 24 б.].
Мурғоб воҳасининг Келлели VI ёдгорлигида ҳам қўш оловхонали ўчоқ учрайди ва уни И.С.
Масимов милоддан аввалги II минг йилликнинг бошларига тегишли эканлигини аниқлаган [18, 117 б.].
Қадимги Бақтриянинг бронза даврига оид Дашли-3 ибодатхонасида девор олди тўғри
тўртбурчак шаклдаги икки ва ҳатто, уч оловхонали ўчоқлар учраши аниқланган [30, 17 б; 32, 34-36 б.].
В.И. Сарианиди Яланғочтепадаги қўш оловхонали ўчоқни муқаддас оловга топиниш учун
мўлжалланганлигини таъкидлаб ўтган бўлса-да [33, 24 б.], кейинги тадқиқотларда Гонуртепа
ёдгорлигидаги ушбу типдаги ўчоқни жойлашиш ўрнига ва унда таом пишириш учун барча
қулайликлар мавжудлигини хисобга олиб, ушбу ўчоқда қурбонлик учун таом тайёрланганлигини айтиб
ўтган [36, 98 б.].
Тадқиқотчилар ушбу ўчоқларни моддий маданият намунаси сифатида қайд қилиб, уларни
бошқа ёдгорликларидаги материаллар билан қиёсий таҳлил қилмаган бўлсаларда, ушбу
қурилмаларнинг ўша даврдаги функцияси ҳақида фикр билдирганлар.
Биз ҳам юқоридаги фикрларга асосланиб, Жарқўтон “арк”ининг жанубий қисмидаги уйнинг
саккизинчи хонасидан топилган девор олди қўш оловхонали ўчоқни оловга топинишга хизмат қилган
деган фикрдамиз. Буни мазкур топилма билан боғлиқ қатор ашёвий далиллар ҳам тасдиқлайди. Чунки
ушбу ўчоқда кучли олов ёнмаганлиги, ён деворларини унча баланд бўлмаганлиги ҳамда бир даврда
бир хонага иккита хона иситиш ўчоғини зарур эмаслиги ушбу фикрни тасдиғи учун хизмат қилади.
Ушбу ўчоқларни характерли томони шундаки, оловхонаси кулга тўла бўлишига қарамасдан,
деворларида кучли олов ёнганлигидан гувоҳлик берувчи белгилар сезилмайди. Ашёвий манбалар
шуни кўрсатмоқдаки, Жарқўтон ёдгорлигида айлана шаклдаги оташгоҳлар ибодатхона ҳовлисида,
кўпроқ очиқ ҳовлиларда қурилган бўлса-да, қўш оловхонали ўчоқ эса патриархал оилага тегишли
уйнинг хоналарида қурилганлиги кузатилади.
Бундан ташқари, юқоридаги муқоясавий таҳлиллардан шу нарса маълум бўлдики, ушбу
турдаги ўчоқлар Гонуртепа, Дашли ёдгорлигини ибодатхоналарида ва Яланғочтепа, Олтинтепа ва
Келели ёдгорликларини оловга топинишга мўлжалланган хоналарида учраши аниқланди.
Маълумки, Ўрта Осиё халқлари қадимги даврлардан бошлаб қуёшга, яъни унинг бир парчаси
сифатида оловга эътиқод қила бошлаганлар. Археологик манбаларнинг таҳлилига кўра, Мрказий
Осиёда қуёшга топиниш энеолит давридан мавжудлиги оташгоҳлар мисолида таъкидлаб ўтилган[41,
69-79 б.]. Бу ҳудудларда истиқомат қилган халқлар жуда қадим даврлардан бошлаб диний удумларни
оловсиз ўтказмаганлар.
Неолит ва энеолит даврларида, яъни қон-қардошликка асосланган уруғчилик жамоаси даврида
жамоанинг алоҳида ажратилган саждагоҳ- топиниш хоналари пайдо бўла бошлайди. Бу даврда бутун
жамоа учун битта умумий топиниш хонасининг бўлиши характерлидир. Худди шундай хоналар
Пессежик, Чақмоқли, Ясситепа, Яланғоч ва Саразм ёдгорликларида очиб ўрганилган [10.; 14.; 33.; 38.].
Патриархал оилаларнинг пайдо бўлиши билан ҳар бир патриархал оиланинг ўз топиниш хоналарининг
бўлиши В.М. Массон томонидан Олтинтепа ёдгорлиги мисолида кузатилган [20, 165 б.]. Яланғочтепа
ёдгорлигида ҳам шу сингари хоналар оддий яшаш хоналарига нисбатан бир оз каттароқ бўлиб,
деворларига лой ёпиштирилиб, илоҳий белгилар билан безатилган. Ушбу хоналарда жойлашган
илоҳий ўчоқлар хўжалик ўчоқларидан тубдан фарқ қилиб, оловхона иккига ажратилган. Ўчоқларда
олов паст ёнганлигидан ўчоқ деворлари кучли куймаган [38.]. Патриархал оилаларнинг ўз топиниш
хоналарининг бўлиши, бу хоналарда айлана шаклидаги оташгоҳларнинг жойлашиши сўнгги бронза
давригача сақланган [22, 35-55 б.]. Жарқўтон ёдгорлигидаги патриархал оилаларга тегишли хоналарда
алоҳида топиниш хонасини қайд қилиниши буни яққол исботлаб турибди.
Илк шаҳар-давлатларнинг пайдо бўлиши билан бутун жамоа учун ибодатхоналар қурила
бошлайди. Бундай ибодатхоналар қаторига бронза даврига оид Жарқўтон, Дашли, Гонур, Тўғолоқ
ёдгорликларида ўрганилган ибодатхоналарни мисол қилиш мумкин.
Қадимги Бақтрияда
бошқарувнинг шаҳар-давлат даражасига кўтарилган даврида, марказий монументал ибодатхоналар
пайдо бўлганлиги ва шу билан бирга, аҳолининг оилавий ва жамоавий саждагоҳ масканлари ҳам ўз
ўрнини йўқотмаганлиги таъкидлаб ўтилган [15, 20-21 б.].
Жарқўтон ибодатхонасини Т.Ш. Ширинов
ўзининг илк тадқиқотларида уни қуёшга атаб қурилган, деб айтиб ўтган бўлса-да [41, 69-78 б.], кейинги
илмий ишларида эса илк зардуштийлик назариясини илгари сурган [5, 31-42 б; 42, 35-47 б.]. Сополли
маданиятининг глиптика ва сфрагистикасига оид маълумотларни илмий таҳлилига асосланиб,
Do'stlaringiz bilan baham: |
