|
Keywords:
subject,
paragmatic
research,
semantic
structure,
language
units,
phonopragmatics, lexopragmatics, lexopragmatics, syntactic pragmatics
XIX
asr
oxiri
XX
asr
boshlarida
Ch.Pirs,
U.U.Djems,
D.Dyun,
Ch.Morris
asarlarida o
’
rtaga tashlangan pragmatik yo
’
nalish g
’
oyalari keyingi yillarda yanada rivojlantirildi.
Jumladan, o
’
zbek tilshunosligida o
’
tgan asrdan boshlab pragmatik tadqiqotlarga qo
’
l urildi va bu
yo
’
nalishda Mahmudov, A.Nurmonov, M.Hakimov, U.Rahimov, D.Lutfullayeva, Sh.Safarov,
M.Haynazarova, Negmatov H., Vohidova N., Toirova G., Z.Burhonovlarning u yoki bu
yo
’
nalishdagi pragmatik tadqiqotlari yuzaga keldi.
Pragmatik tadqiqotlarda asosiy e
’
tibor til birligining konteksti, nutq vaziyati, til egalarining
voqelik haqidagi umumiy bilimlari va til ko
’
nikmalari kabi nolisoniy omillar bilan bog
’
liq jihatiga
qaratiladi. Hatto kishilar o
’
rtasidagi munosabatni ifoda etuvchi nutqiy etiketlar, nutqning ijtimoiy
xoslanishi, ifodaning subyektiv modal aspektiga aloqador kirish, baho bildiruvchi so
’
z va vositalar,
insonning ichki subyektiv ruhiyatini ifoda etuvchi diskurs hamda presuppozitsiya hodisasi h am
pragmatikaning o
’
rganish ob
’
ekti hisoblanadi. Anglashiladiki, pragmatik tadqiqotlar til birligining
nolisoniy omillar bilan bog
’
liq bevosita kuzatishda berilmagan imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga
yordam beradi. Pragmatik tadqiqotlarning barcha til sathi birliklariga tatbiq etilishi til tizimi va
uning birliklariga xos ko
’
zga ko
’
rinmas jihatlarni aniqlash imkonini tug
’
diradi. Hozirgi kunda o
’
z
tadqiq obyektiga ega fonopragmatika, morfopragmatika, leksopragmatika, sintaktik pragmatika
yo
’
nalishlari pragmatik xususiyatlarning barcha til sathi birliklarida namoyon bo
’
lishidan dalolat
beradi.
Lingvistik
nazariyalarning
rivojlanish
jarayoni
bilan
sub
’
ekt
tushunchasi
eng
tortishuvli masalalardan biriga aylanib qoldi. Tilshunoslikning hozirgi davrida sub
’
ekt tushunchasi
sintaksis va semantikaning o
’
zaro munosabatini o
’
rganish nuqtai nazaridan ko
’
proq e
’
tiborni jalb
etmoqda. Grammatik ega (sintaktik struktura birligi) ko
’
pincha pincha semantik sub
’
ekt (semantik
struktura birligi) bilan mos kelmasligi mumkin. Bu nomuvofiqlik ikki struktura elementlarini
alohida-alohida o
’
rganishga asos bo
’
ldi. Bunday yondashish tahlil nuqtai nazaridan, darhaqiqat,
o
’
zini oqlaydi. Ammo aloqa-aralashuv jarayonida gap bir butun struktura sifatida funksiyalashadi.
Bu esa lingvistlar oldiga gap qismlari rollariga faqat analitik xarakteristikagina emas, balki sintaktik
xarakteristika ham berish vazifasini yuklaydi. Shunga muvofiq, semantik-sintaktik sub
’
ekt
kategoriyasini gapning bir butun tuzilishida aniqlash masalasini qo
’
yishga zarurat pishib yetdi,
deydi G.A.Zolotova. Ammo D.D.Voronina G.A.Zolotova gapning semantik strukturasidagi sub
’
ekt
maqomini aniq tasavvur etmaslikda ayblaydi. Har ikki muallif ham sub
’
ektni gap semantik
tuzilishining eng muhim kategoriyasi, predikativ belgining tashuvchisi (faqat predikativ belgini,
chunki xuddi shu belgi sub
’
ekt haqida tasavvur uyg
’
otadi) hisoblaydilar. Gap sub
’
ekt-predikat
tuzilishining substansional qismidir. Sub
’
ektning substansionalligi uning predmet ma
’
nosini ot
bilan ifodalanishini taqozo etadi. Mavjud grammatik adabiyotlarda sub
’
ekt termini xilma-xil talqin
etiladi. Bu o
’
rinda bu termin ostida ega, boshqasida harakat qiluvchi (deyatel
’
), yana boshqasida
belgini yaratuvchi (proizvoditel
’
priznaka) ma
’
nolari tushuniladi. Bular ichida sub
’
ekt bilan egani
tenglashtirish eng ko
’
p uchraydi. Egani sub
’
ekt tushunchasi orqali belgilash faqat normativ
grammatikalardagina emas, balki maxsus tadqiqotlarda ham juda ko
’
p tarqalgan. Xususan,
akademik I.I.Meshchaninov egani shunday ta
’
riflaydi: "...sub
’
ektni ifodalovchi alohida gap bo
’
lagi
ega deyiladi". A.I.Smirinskiy ham sub
’
ekt gapda ega orqali ifodalanishini, o
’
z navbatida, ega
sub
’
ektni ifodalovchi so
’
z yoki so
’
z birikmasi ekanligini ko
’
rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
