|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
9/2020
13
respectively). The third place belongs to the Fabaceae Lindl., family and Asteraceae Dumort .: 15
(8.77%) and 13 (7.6%) species, respectively, belonging to 10 (8.56%) genera were recorded in it.
Family - Brassicaceae Burnett. - represented in the outbreak by 11 (9.44%) genera, in which 13
(7.6%) species are wild relatives of cultivated plants or are close to cultivated
Key words
: wild relatives of cultivated plants, flora, natural plant communities, biodiversity
protection, ecological-cenotic analysis, etc.
Insoniyatning oziq-ovqat bilan ta'minlashga bo'lgan ehtiyojlari yil sayin ortib bormoqda. Shu
munosabat
bilan
o'stiriladigan
turlarning
mahsuldorligini,
erta
yetukligini,
kasallik
qo'zg'atuvchilarga qarshilik ko'rsatadigan va noqulay o'sayotgan sharoitlarga qarshi turlarini
yaratish uchun yangi gen manbalarini izlash tobora dolzarb bo'lib bormoqda. Shunday qilib,
madaniy o'simliklarning yovvoyi ajdodlari (MO’YoA) ajralmas qism bo'lgan boshlang'ich material
sifatida o'simliklarning genetik resurslarining ahamiyati va roli ortadi. Har qanday floraning
ajralmas qismi bo'lib, madaniy o'simliklarning ajdodlari tobora ortib borayotgan antropogen
yukning ta'siri ostida. Ko'rsatilgan muammolarni hisobga olgan holda, bizning ishimizning asosiy
vazifasi ularning genofondini saqlash bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilishi munosabati bilan
MO’YuAning O'zbekiston shimoliga tarqalishini o'rganish edi.
Ma'lumki, madaniy navlarni yovvoyi ajdodlari bilan duragaylash immunitet, ekstremal
meteorologik omillarga chidamlilik, mahsulot sifati va madaniy o'simliklarning me'morchiligi
uchun eng radikal usul hisoblanadi [1]. Shu munosabat bilan qishloq xo'jaligini rivojlantirishda
tabiatdagi madaniy o'simliklarning yovvoyi ajdodlarini o'rganish, tanlash va saqlash muhim
ahamiyatga ega. Va amaliyot shuni ko'rsatadiki, yovvoyi o'simliklarni jalb qilish naslchilikda keng
imkoniyatlar ochadi. Binobarin, madaniy o'simliklarning yovvoyi ajdodlari qimmatli manba bo'lib,
ularning qiymati bizning bilimimiz o'sishi va selektsiya san'ati yaxshilanishi bilan ortadi. Shu
sababli, yovvoyi qarindoshlar, madaniy o'simliklar, shuningdek boshqa har qanday turlarning
tabiatdan yo'q bo'lib ketishi uru
g’
plazmasining qisman qaytarib bo'lmaydigan darajada nobud
bo'lishi, insoniyat uchun qadrli bo'lgan potentsial genetik materialning yo'qolishini anglatadi [2].
Endi biz odamga yovvoyi floraning qaysi turlariga ehtiyoj borligini to'liq bila olmaymiz, ulardan
qaysi biri madaniyatga kiritiladi va kelajakda navlarni yaxshilash uchun germplazma zarur bo'ladi.
MO’YoA
ni o'rganishning birinchi bosqichi mintaqaviy floraning tarkibiy qismi sifatida
ularni inventarizatsiya qilishdir. Qoraqalpog'iston va Xorazm floralarida
MO’YoA
ni to'liq aniqlash
uchun adabiy manbalar, gerbariy to'plamlari, dala tadqiqot materiallari va boshqalar ishlatilgan.
O'rganilayotgan hududning
MO’YoA
xususiyatlarini aniqlash va saqlash uchun ustuvor
turlarni aniqlashda biz taksonomik, geografik va ekologik-senotik xususiyatlar, iqtisodiy
foydalanish sohalari va madaniy turlar bilan o'zaro bog'liqlik xususiyatlarini o'z ichiga olgan holda
tahlil o'tkazdik.
Taksonomik tahlil kashf qilingan floraning
MO’YoA
turlari bilan boyligi va ularning tizimli
xilma-xilligi to'g'risida tasavvurga ega bo'lishga imkon beradi.
Sobiq SSSR florasida topilgan madaniy o'simliklarning yovvoyi ajdodlarini [3]
inventarizatsiya qilish natijasida 36 oilaga va 132 avlodga tegishli 584 tur va 374 ichki taksonlar
aniqlangan va tavsiflangan.
Markaziy Osiyo diqqat markazida madaniy o'simliklarning yovvoyi ajdodlarining 249 turi
o'sadi, bu sobiq SSSR hududida o'sadigan barcha yovvoyi ajdodlarning 42,4 foizini tashkil etadi (B.
Sariboevning e'lon qilinmagan ma'lumotlari).
Biroq, O'rta Osiyo fokusidagi yovvoyi turlarning umumiy soniga nisbatan (va ularning soni
7000 ga yaqin), zamonaviy madaniy o'simliklarning yovvoyi ajdodlari floraning atigi 3,6 foizini
tashkil qiladi. Bu turlar madaniy o'simliklarning navlarini yaratishda ishlatilgan (odamning yordami
bilan yoki o'z-o'zidan) va hozirgi kunda ular o'z ahamiyatini yo'qotmagan. Ularning kamligi
shundan dalolat beradiki, insoniyat Markaziy Osiyodagi yovvoyi floraning barcha imkoniyatlaridan
hali foydalana olmagan, shuning uchun uni o'rganishni jadallashtirish kerak. Belgilangan turlarni
turli darajadagi (kenja turlari va navlari) ichki darajali taksonlari bilan to'ldirgandan so'ng, Markaziy
Osiyo diqqat markazida 98 avlodga va 29 oilaga mansub o'simliklarning yovvoyi ajdodlaridan 285
ta takson (yoki 249 tur) mavjud deb taxmin qilish mumkin (B. Sariboevning e'lon qilinmagan
ma'lumotlari).
Ish gerbariy to'plamlari materiallari va Qoraqalpog'iston hamda Xorazmning barcha hududi
geobotanik tavsiflariga asoslangan.
Qoraqalpog'iston va Xorazm floralarida
MO’YoA
turlarini inventarizatsiya qilish uchun O'zR
FA QB Tabiiy fanlar instituti, O'zR FA Botanika instituti, RFA Tsitsin nomidagi bosh botanika
Do'stlaringiz bilan baham: |
