|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
9/2020
54
мумкин. Янтоқнинг бу ўзига хос физиологик жараёнидан фойдаланиб чўл шароитида 1
м
2
полиэтилен халта ёпиш усули билан кун буйи 2
-
2,5 литр шифобахш
чанқоқбости суюқлик
олиш мумкин. Бир гектар майдондаги янтоқ туплари 350 тонна ер ости сувини қабул қилиб
уни буғлатиш хусусиятига эга. Бу хусусияти билан табиатда бўладиган сувнинг айланишида
иштирок этади. Янтоқнинг йўғон ўқ илдизи атрофида тупрок намлиги 2
-
3% га юқори
бўлиши унинг ижобий аллелопатияга эга эканлигини билдиради. Янтоқ дуккакли ўсимлик
бўлганлиги сабаб, унинг кўп тармоқли илдизларида атмосфера азотини ўзлаштирувчи
азобактериялар борлиги аниқланган. Янтоқ гектарига тупрокда 200 килограмгача
азот
тўплаши мумкин. Бу кўрсаткич тупроқни минерал ўғит билан бойитиб, мелиоратив ҳолатини
яхшилашини билдиради. Янтоқнинг 2 м чуқурликда бўлган қисмида ҳам азот бактериялари
борлиги аниқланган. Шунинг учун қадимда деҳқонлар ерларни ўзлаштириш ва деҳқончилик
қилишда янтоқ майдонларидан унумли фойдаланганлар. Янтоқзорлар тупроқни органик
моддалар билан бойитувчи яшил ўғит ҳам ҳисобланади. Янтоқни июнь ойида 25
-
27 см
ҳайдаш
орқали бир гектар майдонни 10
-
15 тонна янтоқ массаси, яъни органик ўғит билан
таъминлаш мумкин. Бу усул билан ерларнинг мелиоратив ҳолати яхшиланади, гумус таркиби
бойитилади
.
Янтоқни вегетатив тез кўпайиши ундан яшил ўғит
(сидерат)
сифатида 2
-3
йилда
1 марта фойдаланиш мумкинлигини билдиради.
Қозоғистонда янтоқнинг бу
хусусиятларидан илмий асосда фойдаланиш ишлари бошланган. Янтоқдан экологик тоза
бўлган органик ўғит –
биогумус олиш илмий асосланган. Бундай биогумус олишда янтоқда
учрайдиган Eisenia fetido ёмғир чувалчангидан фойдаланилган. Бундай биогумусларни олиш
ўта кам ҳаражат бўлиб, тупроқ унумдорлиги паст бўлган чўл тупроқларининг
мелиорациясини яхшилашда қўл келади [9]. Шундай қилиб, янтоқ ўсимлиги бошқа
хусусиятлари билан бир қаторда республикамизнинг қурғоқчил ва ярим қурғоқчил
ҳудудлари учун энг яхши фитомелиораторлардан бири ҳисобланади. Янтоқ пояларидан
темир йўл ва автойўлларни қум босишдан ҳимоялашда ҳам фойдаланилади.
Янтоқнинг радиацияга қарши самарали восита эканлиги унинг олам –шумул аҳамиятга
эга эканлигини билдиради
[10]. Гули углеводга бой бўлиб
,
ширин таъм бергани учун, уни ёш
болалар истеъмол қилишган. Ўтин билан таъминланмаган чўл ҳудудларида янтоқдан ўтин
сифатида ҳам яхши фойдаланилади.
Биологияси бўйича янтоқ турлари ўзаро яқин. Апрель ойининг биринчи ярмидан ўса
бошлайди, вегетатив органларининг интенсив ўсиш даври апрель
-
май, генератив шаклланиш
май ойи охири, гуллаши майнинг учинчи декадасидан то совуқ тушгунча, уруғ пишиши
сентябрь
-
октябрь. Сернам келган йиллари янтоқни бир марта ўриб олиб кейин яйлов
сифатида фойдаланиш мумкин.
Янтоқ ўзининг кўп тармоқли, фойдали ўсимлик бўлишига, инсонлар учун берилган бир
табиий инъом бўлишига қарамасдан ундан фойдаланиш даражаси паст ва бугунги кун
талабига жавоб бермайди. Саноат ва фармацевтика даражасида фойдаланиш йўлга
кўйилмаган, лекин янтоқ азал –азалдан чўл чорваси учун ем
-
хашак базаси бўлиб келган,
ҳозирги кунда хам асосан шу мақсадда фойдаланилмокда.
Охирги 15
-
20 йиллик кузатувлар унинг табиий майдонларининг ва ҳосилдорлигининг
камайиб бораётганлигидан далолат бермокда. Янтоқзорларнинг антропоген, техноген
таъсирлар ва режасиз фойдаланиш оқибатида инқирозлашиб бориши, келажакда
Ўзбекистонда ва Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари қурғоқчил ҳудудларида
қоракўлчилик, қўйчилик ва туячиликнинг ривожланишини қийинлаштиради.
Янтоқнинг экстра
-
арид шароитларда ҳам бемалол ўсишида унинг кучли илдизлари
билан бирга, тиконлари, кичик барглари, поясининг оқиш тусга кира олиши, кечки туманли
ҳаводан намни конденсация қилиши ва афил ҳолатга ўта олиши ҳам роль ўйнайди. Афил
ҳолати янтоқларда гипсли чўлларда ёзнинг жазирама (гармселли) кунларида юзага келади,
яъни янтоқ сув танқислигига маълум бир қисм баргининг тўкилиши билан жавоб беради.
Адабиётларда янтоқ илдизининг чуқурлиги ҳакида ҳар
-
хил маълумотлар маълум 10,
20-
30 метр ва ҳоказо. Биз чўл шароитида (Нуротада) қудукларда 18 метргача тушганлигини
кузатганмиз. Суваиш каналининг қурилишида янтоқнинг 33 метрга етган илдизи қазиб
олинганлиги ҳақида маълумотлар бор. Бу ҳали чегара эмас. Қизилқум чўлларида унинг
илдизи 45 метрга етиш мумкин (бу тахминан 15 этажли уй дегани). Янтоқзорлардан
интенсив фойдаланиш билан бир қаторда уларнинг кўпайиш усулларига ҳам қизиқиш юзага
келади.
Янтоқ чўл ва ярим чўл (экстра арид) ҳудудларида
-
вегетацияси энг узоқ давом
этадиган, пайҳондан кейин интенсив тез ўсадиган, силос ва пичан берадиган ягона ўсимлик
Do'stlaringiz bilan baham: |
