|
SI
–
9/2020
52
Флорамизнинг ҳар бир вакили ўзига хос ўринга ва хусусиятига эга. Республикамиз
табобат оламининг кўплаб турлари қимматли ем
-
хашак, саноат ва хўжалик учун хом
-
ашё
берувчи ўсимликлар ҳисобланади. Шундайлардан бири янтоқ ўсимлигидир.
Янтоқ (Alhagi) араб тилидан келиб чиққан бўлиб
,
зиёратга борувчи (хаж) дегани. Макка
йўлида ойлаб
-
йиллаб машаққатли йўл босиб ўтган зиёратчилар йўл бўйларида кўплаб учраб
турадиган янтоқ ўсимлигидан ҳожатлари учун фойдаланишган (маннаси, суви, хашаги ва
озукаси) ва уни Оллоҳнинг инъоми дейишган [2]
.
Тошкент давлат аграр университетининг собиқ профессори В.А. Буригиннинг фикрича,
ёнтоқ чол ҳудудидан ўтувчи савдогарлар, сайёҳлар ва зиёратчилар учун йўл кўрсатувчи маёқ
вазифасини ўтаган. Бизнинг кузатувларимиз ҳам бу фикрни тасдиқлайди. Дархақиқат, ўрта
асрларда чўл транспорти сифатида асосан туялардан фойдаланилган. Туялар ҳаракати
давомида янтоқлар билан озиқланар экан, янтоқ
уруғлари уларнинг ошқозонида
скарификация жараёнига учраб йўл бўйларида янтоқзорланинг пайдо булишига сабаб
бўлган. Шу тариқа саҳро йўлларида янтоқ чизиқлари пайдо бўлган. Бу қадимги йўллар шу
кунда “Буюк ипак йўллари” дейилади.
Янтоқ ўсимлигининг илмий классификацияси :
бўлим: magnoliophyta, синф: magnoliopsida, тартиб: fabales, оила: fabaceae, туркум:
alhagi. Илмий синоними: Alhagi maurorum auct.p.p.
Маълумотлар баьзаси маълумотларига кўра туркум 7 турни ўз ичига олади:
- *Alhagi canescens (Regel) B. Keller Shap
- *Alhagi kirghisorum Schrenk
- *Alhagi pseudalhagi ( m.Bieb) Desv.ex B. Keller Shap.
- Alhagi sparsifolia Shap.
- *Alhagi persarum Boiss
- Alhagi maurorum Medic.
Еттита турдан *
белгили тўрттаси Ўзбекистон Республикасида учрайди. Янтоқ турлари
ер шарининг кўпчилик давлатлар ва ҳудудида кенг таркалган. Марказий Осиёнинг ҳамма
Республикаларида
,
Россиянинг Жанубий Европа қисмида, Кавказда, Эрон, Афғонистон,
Бирлашган Араб давлатлари, Озарбайжон, Кичик Осиё, Қорақум, Қизилқум чўлларида
Alhagi maurorum тури кенг тарқалган бўлиб, ер шарининг 4 та континентида учрайди [3].
Alhagi туркуми вакилларининг бунчалик катта ҳудудларини эгаллашда унинг
қурғоқчил
(арид) шароитига мослашишдаги кенг адаптация имконияти ва толерантлиги,
шунингдек экологик, биологик ва физиологик жараёнининг устунлиги
ётади
.
Alhagi туркуми вакилларининг келиб чиқиш замонавий маркази
(7 турдан 5 таси
бўлган) Марказий Осиё эканлиги аникланди [4].
Ҳаётий
шаклга кўра янтоқ турлари ўтсимон, узун илдиз пояли, тиканли кўп йиллик,
кучли ёғочланган ўқ
илдизли ва ер усти асосигача қурийдиган гемикриптофит
.
Янтоқ турлари ичида озуқалик сифати бўйича Alhagi Pseudalhagi тури қадрли
ҳисобланади
.
Яшил массаси унинг 12
дан 100 ц.
гектаргача,
хашаги эса 6 дан 40
ц.
гектаргача
бўлади.
Янтоқ турлари асалшира, эфир мойи, витамин, бўёқ
берадиган ва шифобахш
препаратлар, алкоголсиз ичимликлар тайёрлашда зарур хом
-
ашё ҳисобланади. Бундан
ташқари янтоқдан озиқ
-
овқат мақсадида, тупроқни азот билан бойитишда, кўчма қумларни
мустахкамлашда ва тупроқ нурашида кенг фойдаланиш мумкин. Лекин янтоқ илгари ҳам,
ҳозир ҳам чўл ва ярим чўл чорваси учун қимматли ем
-
хашак ўсимлиги сифатида катта
аҳамият касб этади. Янтоқнинг дориворлик хусусияти ҳам юкори бўлиб, у қуйидаги
касалликларни даволашда
ишлатилади: йўтал, шамоллаш, кўз хиралашиши, бош оғрик,
ревматизм, сийдик ҳайдаш, тиш оғриғи, дизентерия, ич кетиш, яра, жароҳат, гемморой,
ошқозон
-
ичак ва гинекологик касалликларда.
Янтоқнинг гули, пояси ва илдизидан тайёрланган чой кўчманчи чорвадорларни,
сафарга отланган бутун бир савдо карвонининг ҳаддан ташкари кучли бўлган қуёш
радиациясидан сақлаган. Афғонда ва экстремал шароитда хизмат қилган ҳарбийларни
инфекцион касалликлардан сақлашда янтоқдан фойдаланилган.
Янтоқнинг асосий бойлиги унинг антибактериал ва аъло энергетик хусусиятга эга
эканлиги, ундан стафилококк, стрептококк, дизентерия, ич кетиш каби оғир касалликларни
даволашда фойдаланилади. Шамоллашда самара
беради ва аъло даражадаги гепатопротектор
ва антиоксидант ҳисобланади.
Сервитаминлиги сабаб (А,
С,
Е,
ва Р) ундан иммунитетни
Do'stlaringiz bilan baham: |
