|
Key words:
blood, capillary, arterial vessel, vein vessel,
с
losed circulatory sustem, heard.
Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarur
ati bo’lgan ta’l
im
tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot
yo’lidan borayotgan mamlakatimizning usluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish,
yangi sifat bosqichiga
ko’tarish,
unga ilg’or p
edagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
9/2020
254
hamda ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. “Ta’lim to’g’risida”gi
Qonun va “Kadrlar tayorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bilan
uzluksiz t
a’lim tizim
i orqali
zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi.
Ushbu maqoladan umumta’lim muassasalarida “Odam va uning salomatligi” fanida “Qon
aylanish sistemasi” mavzusini o’qitish orqali o‘quvchilarning biologiya fani bo‘yicha
savodxonligini oshirish, berilgan topshiriqlarni bajarish orqali ularning ijodiy, mantiqiy, tanqidiy
fikrlash va hayotiy muammolarni hal qilish ko‘nikmalari rivojlantiriladi. Mavzuga doir turli
xil
topshiriqlarining berilishi, uning o‘ziga xos xususiyatlari haqida
tasavvur hosil qilishga yordam
beradi.
Har bir to
pshiriq bir yoki bir nechta savolni o‘z ichiga oladi. T
opshiriqlardan dars mavzusini
mustahkamlashda, takrorlashda foydalanish mumkin. Topshiriqlarni aynan bitta sinf va bitta
mavzuga bog‘lash mushkul: bit
ta topshiriqning bir savoli qaysidir sinfning qaysidir mavzusiga
tegishli bo‘lsa (masalan; evolyutsiya jarayonida qon aylanish sistemasi yuzaga kelishini
tushuntirishda, zoologiya faniga murojaat etiladi), ikkinchi savoli boshqa sinfning qaysidir
mavzusiga tegishli y
oki ko‘p h
ollarda, integratsiyalashgan bo
‘lishi mumkin. Shundan kelib chiqib,
o‘qituvchilar ushbu topshiriqlarining har bir savolini tegishli mavzuga bog‘lashlari tavsiya etil
adi.
Dars davomida umurtqasiz hayvonlardan halqali chuvalchang’lar va
molluyskalar tipi
vakillarining qon aylanish sistemasi, nima uchun timsohning qon aylanish sistemasi eng murakkab
tuzilgani haqida esga olinadi. Natijada evolyutsiya jarayonida qon aylanishi yuqori darajaga
erishgani tufayli organizmlarning har xil sharoitlarda moshlanib yashab qolganliklari tushuntiriladi.
Insonda qon aylanish doirasiga yurak, qon tomirlari kirishini hisobga olib, ularning atamalari,
qonun qoidalari tushuntiriladi. Masalan;
1) Arteriya-yurakdan chiqadigan qon tomir.
2) Aorta-organizmdagi eng katta arteria qon tomiri. Arterial qonni tashiydi.
3) Vena-yurakka keladigan qon tomir.
4) Kapillar-eng kichik arteria qon tomirlari.
5) Venulla-eng kichik vena qon tomiri.
6) Anastamoz-
kapillar va venullalarning to’r hosil qilishi.
7) Yopiq qon aylanish sistemasi-qon faqat qon tomirlarda harakatlanadi.
Qon tomirlari 3 guruhga ajraladi: arte
riya, vena va kapillyarlarga bo’linadi.
Qon organizmda
ikkita tutash sistema-katta va kichik
qon aylanish doiralari bo’ylab aylanadi.
Qon tomirlarning
joylashishi maxsus qoidaga b
o’ysunadi, ya’ni q
on tomir qaysi organga borsa, shu organ nomini
oladi. Masalan:
o’pkaga borsa o’pka arteriyasi deyiladi. Yoki o’pka venasi, buyrak venasi.
Mavzi davomi
da atamalarga umumiy ta’rif beriladi.
Kapillyar tomirlarning o`rtacha uzunligi
0,5 mm, diametri 3-3,5 mkm, 150 milliard kapillyar mavjud, 300 trillion hujayralarni qon bilan
ta`minlaydi. Soch tolasidan 50 marta kichik. Kapillyar orasiga faqat bitta eritros
it sig’a oladi.
Mavzuni aktivlashtirishda turli xil savollardan foydalanish mumkin:
1. Qon tomirning mustahkamligi qaysi qotishmaga tenglashtiriladi?
2. Qaysi qon tomir sevgi ramzi hisoblanadi?
3. Termodinamika qonuniga asosan qon pastga tushadi, ammo inson organizmida yuqoriga
ham chiqadi?
4.
Qaysi hayvonning so’lagi tarki
bida qonni suyiltruvchi modda bor va u qanday nomlanadi?
5. Qaysi hayvonlar sovuq qonli hayvon hisovlanadi va nima uchun?
6.
Yuragini 1 sutka davomida to’xtatib turadigan hayvon qaysi?
7. Varikoz kasalligi qanday kelib chiqadi?
8. Qaysi ichimlik va ovqat qon tomirlarni mustahkamligini oshiradi?
9. Nima uchun venadan ukol qilinadi, arteriyadan emas?
Shuningdek, dars davomida qiziqarli matnlardan foydalanish mumkin. Hayot davomida yurak
2,5 millyard marta qisqaradi. Ayollarda yurak erkaklarga nisbatan tez uradi. Odam yuragi boshqa
hayvonlarga qaraganda sekinroq uradi. Masalan, kolibri uchib turgan vaqtda yuragi 1200 marta
uradi. Kamdan
–kam hollarda yurak chap tarafda emas, balki o’ng tarafd
a ham joylashishi mimkin.
Qon tana massasining 1/13 qismini tashkil qiladi. Yurakda faqat 9%
qon bo’ladi,
qolgan barcha qon
tomirlar ichida joylashgan. Vaznsizlik qon aylanish sistemasig
a negativ ta’sir qiladi. Agar yerning
tortish kuchi bo’lmasa, tananing
bosh qismi
ga qon yetarlidan ko’p miqdorda boradi. Kichik qon
aylanish doirasi 4-5 sekund, katta qon aylanish 20-22 sekund davom etadi.
O’quvchilar 1
-
rasmga qarab “Tushunchalar taxlili ”jadvalini to’ldiring?
Do'stlaringiz bilan baham: |
