Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

 
Ключевые слова: 
сердце, Насими, Навои, традиция, анализ, художественное мастерство
 
Abstract. The article analyses the image of the mind, which is widely used in oriental classical literature. 
In order to substantiate the opinions, the soul-interpreted verses in the works Nasimi and Alisher Navoi are 
analyzed. The similarities and differences in the interpretation of the mental image of both artists are 
substantiated. 
Key words: soul, Nasimiy, Navoiy, 
the poet’s skill, analyse
, tradition 
Шарқ мумтоз адабиётида ўз ўрнига эга бўлган
буюк сўз санъаткори –
Имомиддин Насимийдир. 
Унинг ижоди озар ва турк, форс ва ўзбек ҳамда туркман шоирларини чексиз илҳомлантирди. Айниқса, 
Насимий ижодидаги инсонсеварлик ва илоҳсеварлик ҳар бир ижодкорни ўзига мафтун этди. Насимий 
инсонни жами яратиқлар орасида энг буюги, шараф тожи билан сийланган юксак мақом эгаси сифатида 
эътироф этади. Жумладан, инсон кўнгли ва унинг ўрни шоир томонидан алоҳида эътироф этилади:
Не гавҳарсан сен, эй жонким, жаҳоннинг баҳру конида,
Мукаррам қадру қийматли сени билди гуҳар кўнглим [4, 32].
Насимий жонга
Оллоҳ томонидан яратилган гавҳар, баҳр конидир, дея таъриф беради. 
Инсоннинг буюк мақом эгаси сифатида эътироф этилишида ҳам жон алоҳида аҳамият касб этади. 
Чунки Оллоҳ таолло инсонни тупроқдан яратиб унга ўзидан жон
-
руҳ берди. Инсон учун қалб
-
кўнгил 
берди. Шу кўнгилни ўзига тахт деб билди
ва ўзининг руҳини шу тахтга ўтқазиб, шундай деди: “Кунту 
каназан аммахфиё”, яъни пинҳон эдим, истадимки, танилсам ўз жамолимни кўрсатсам...” [8, 173] 
Оллоҳнинг тахти саналмиш инсон КЎНГЛИ ҳам барча аъзолар қатори жон туфайли тирикликни, 
мавжудликни ҳис қилди. Шундай экан, жонни инсон “мукаррам қадру қийматли”, деб
билади. 
Жоннинг мукаррамлиги, тириклик неъмати, хуллас, инсон учун қадрли бўлган жами истакларни инсон 
ўз кўнгли билан англади. Шу боис, шоир кўнгилга “гуҳар кўнглим”, дея таъриф беради.
Кўнгилни
ўзига 
хос ташбеҳ ва истиоралар орқали мадҳ этиш ва уни гавҳар сифатида эътироф этиш
Навоий ижодида 
ҳам учрайди:
Эй кўнгул, ғаввоси баҳри васл ўлубмен, не ажаб,
Гар насиб эмди ўшул покиза гавҳардур манга 
[3, 35] . 
Навоий
кўнгилга мурожаат этиб, васл баҳр (денгиз)ига ғаввос (шўнғувчи) бўлдим, не бахтки, 
манга “покиза гавҳар”
- 
кўнгил насиб бўлди, дейди. Чунки инсон васлни кўнгилдан топади. Зеро, 
кўнгил Оллоҳ тажаллийгоҳидир. Навоий лирик меросида кўнгил ҳақидаги мулоҳазаларини ўзига хос 
тарзда баён этади. Айни мушоҳадаларни “Ҳайратул аброр” достонида ҳам
давом эттиради. Ҳатто 
мазкур достоннинг муқадиммавий бобида “Кўнгул таърифи” га бағишланган
махсус боб мавжуд. 
Жумладан, инсоннинг яратилишидан мақсад ҳам шу кўнгил эканлигини мазкур бобда зикр этилади:
Ким бу раёҳинға етишти футуҳ, 
Ўйлаки тан гулшаниға кирди руҳ
[5, 73]. 
Аллоҳ
махлуқотлари орасида энг буюги инсондир. Бу фикр “Тин” сурасининг 4
-
оятида ўз 
ифодасини топган: “Батаҳқиқ, Биз инсонни энг яхши суратда яратдик”. Инсонга Холиқ илоҳий руҳ ато 
этган. Аллоҳ амри билангина жон, руҳ Одамга ўрнашди. Мазкур фикрлар Қуръони
Каримнинг “Сажда” 
сурасининг 9
-
оятида “Сўнгра уни ростлади ва унинг ичига Ўз руҳидан пуфлади...” келтирилган. 
“Қисаси Рабғузий”да ҳам бу воқеа қуйидагича
ифодаланган: “... Жонга ёрлиғ бўлдиким, Одамнинг 
танига киргил теб” [7, 17]. Алишер Навоий
ўз мулоҳазаларини давом эттириб, Аллоҳнинг оламни 
яратишдан мақсади –
инсон, инсонни яратишидан “ғараз” –
мақсад эса КЎНГИЛни яратмоқ эди, дейди:
Эрмас эди анда ғараз ҳеч гул,
Ғайри
кўнгулким, ғараз эрди кўнгул [5, 73].
Кўнгил сўзининг тилимизда арабча ва форсча