|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
12/2020
194
ёзилиш мажбурий, ёзилмаганлар сувдан маҳрум қилинади, уларга катта солиқлар солинади, давлат
таъминотидан олиб
ташланади ва Ўзбекистон ҳудудидан кўчириб юборилади” тарзида олиб борилган
[4. 515]. Андижон округининг Жалақудуқ, Зеленский, Норин районлари ва Самарқанд округининг
Пастдарғом районида колхозга киришни хоҳламаган ёки колхоз ҳақида тушунтириш беришни талаб
қилган камбағал ва ўртаҳол деҳқонларни ҳибсга олиш ва куч билан йиғилишларга олиб келиш
ҳолатлари юз берган [5. 80].
1931 йил апрелда Ўзбекистондаги деҳқон хўжаликларининг 63 фоиз, яъни 507,5 минг хўжалик
колхозларга жалб қилинди. Уларнинг ижтимоий таркиби: батраклар –
20 фоиз, камбағаллар –
58 фоиз,
ўртаҳоллар
–
22 фоизни ташкил этди [6. 98].
Шундай қилиб, 1930 –
1932 йиллардаги партия ва совет ҳукуматининг маъмурий тазйиқи,
ошкора зўравонлиги, иқтисодий босим чоралари ва сиёсий тадбирлари натижасида Ўзбекистонда
қишлоқ хўжалигини коллективлаштиришнинг юқори суръатлари таъминланди. 1931 йилда
Ўзбекистонда колхозлардаги хўжаликлар сони 338482 тани ёки жами деҳқон хўжаликларининг 68,2
фоизини ташкил этди. 1932 йилда эса
коллективлаштириш 74,9 фоизни ташкил этди ва хўжаликлар
сони 638131 тага етди
[7. 30]
. Бу кўрсаткич Ўзбекистонда коллективлаштириш расман
тамомланганлигини эълон қилишга асос бўлди.
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси”да “колхоз” атамасига 2002 йилда қуйидагича
таъриф
берилади:
“
Колхоз
(русча “коллективное хозяйство” сўзларидан) –
собиқ СССРда ижтимоий ишлаб
чиқариш воситалари ва жамоавий меҳнат асосида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини биргаликда
олиб бориш учун бирлашган деҳқонларнинг кооператив ташкилоти” [ 8.
668].
Маълумки, совет даврида колхозлар В.И.Лениннинг кооператив планига асосан тузилган эди. У
дастлаб қишлоқ хўжалиги артели шаклида ташкил топган. Кейинчалик қишлоқ хўжалиги артели
ибораси ўрнига колхоз атамаси қабул қилинди. Бу атама колхознинг 1969 йилда қабул қилинган колхоз
Намунавий уставида ўз ифодасини топди.
СССР тарихида колхозлар фаолияти турли камчилик ва зиддиятларга қарамасдан умуман
олганда ижобий роль ўйнаганлигини айтиб ўтиш лозим. Бу ҳолат, хусусан, Иккинчи жаҳон уруши
йилларида ва ундан кейинги дастлабки ўн йилликларда кўзга яққол кўринган. Колхозда ишлаган аҳоли
колхозчилар деб аталган. Колхозчилар муайян колхозда ишлаш билан бир қаторда ўзларига
ажратилган томорқа хўжалигида ҳам меҳнат қилишган. Айниқса, Ўзбекистонда XX аср
60
–
80-
йилларида колхозчиларнинг томорқа хўжаликлари нисбатан ривожланган эди.
Бироқ колхозлар мулкига муносабат совет давлатида турлича кечган. Н.С.Хрушчев СССР
раҳбари бўлиб турган “илиқлик” даврида (1955
-
1964 й.) бир томондан қишлоқ хўжалигини ислоҳ
қилиш
ва ривожлантириш йўлида бир қатор ишлар амалга оширилди. Иккинчи томондан, бу
ислоҳотларнинг кўпчилиги чала қолиб, айрим тўғри ишлар ҳам нотўғри бажарилди. Бу ҳолат колхоз
-
кооператив мулкини давлат мулки тасарруфига ўтказиш стратегиясининг яққол намунаси оммавий
совхозлаштириш, яъни давлат хўжаликларини ташкил қилиш билан ўз ифодасини топди.
Ўзбекистонда 1957 йилда 478 та колхоз ўрнига 82 та совхоз ташкил этилди. 1960 йилга келиб,
Ўзбекистондаги колхозлар сони 1950 йилларга нисбатан бир неча марта қисқартирилиб, уларнинг
миқдори 3316 тадан 978 тага тушиб қолди. Совхозлар сони эса яхшигина кўпайиб, 98 тадан 192 тага
етди. Бу ҳолат колхозларни сунъий равишда ишчиларга айлантиришдек жараённи кучайтирди [9. 539].
Айнан Н.Хрушчев ҳукмронлиги йилларида колхозчиларнинг 20
-
25 сотихдан иборат томорқа
ерлари қисқартирилиб, у 10 сотихдан иборат қилиб
белгиланди. Совхозлардаги ишчиларнинг томорқа
ерлари эса бундан ҳам кам бўлиб, у 8 сотихдан иборат эди.
Қишлоқ
хўжалигидаги бундай зиддиятли жараёнлар ҳамда колхозлар ва совхозлар фаолиятини
юритишдаги турли хатолар натижасида Ўзбекистонда пахтачилик соҳасидаги сиёсат пахта
яккаҳокимлигини
кучайтиришга қаратилди. Н.С.Хрушчев партия ва мамлакатга раҳбарлик қилишга
келгач, Ўзбекистонда ҳукуматдан пахта етиштиришни кўпайтириш, чигит экишга ажратиладиган
майдонларни кескин кенгайтиришни талаб қилди. КПСС биринчи секретари Никита Хрушчев
Тошкентда пахтачилик масалаларига бағишланган кенгашда 1954 йил 18 декабрда Ўзбекистон ССР
Министрлар Совети раиси Усмон Юсуповни асоссиз
равишда ишдан олиб ташлаб, уни Мирзачўлдаги
“2
-
Боёвут” совхозига директор қилиб жўнатади [10. 106].
Пахтадан тобора кўпроқ ялпи ҳосил олишга эришиш сиёсатининг яққол ифодаси янги
ўзлаштирилган ерларда пахта етиштирадиган хўжаликларни жадаллик билан ташкил
этиш бўлди.
СССР Министрлар Совети ва КПСС Марказий Комитети 1956 йил 6 августда “Пахта етиштиришни
кўпайтирмоқ учун Ўзбекистон ССР ва Қозоғистон ССРдаги Мирзачўлнинг қўриқ ерларини суғориш
тўғрисида”ги қарорини [11. 413] қабул қилгандан кейин пахтачилик хўжаликларини ташкил этиш
айниқса кенг кўлам касб этди. Мазкур қарорга мувофиқ, 1962 йилга келиб Мирзачўлдаги 300 минг
гектар қўриқ ерлар ўзлаштирилиши ва 34 та пахтачилик совхозлари ташкил қилишни мўлжаллаган эди.
Қўйилган вазифаларни бажарилишини таъминлаш учун Ўзбекистон ССР Министлар Совети ҳузурида
Мирзачўлни суғориш ва ўзлаштириш бўйича бошқарма –
“Главголодстепстрой” ташкил этилди. Бу
ташкилот негизида Ирригация ва совхозлар қурилиши бўйича Ўрта Осиё бош бошқармаси
-
“Главсредазисовхозстрой” юзага келди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
