Xolmirzayeva gulshona

zlarni ata, 
ana, baradi 
kabi aytuvchi 
a-
lovchi shevalar va yer, yel deguvchi y- lovchilar hamda djer, djil deb aytuvchi 
dj-lovchi shevalarga bo`linadi. Bu sheva vakillarining barchasi millat jihatdan o`zbekdir. Ana 
shu dialekt va shevalar respublikamiz hududida (va undan tashqarida) yashovchi o`zbeklar
uchun aloqa vositasi (sheva nutqi) bo`lib xizmat qiladi, o`zbek daialektlaridagi mana shu xilma-
xillik o`quvchilar nutqiga ta‟sir etmay iloji yo`q. 
O`zbek xalq shevalaridagi fonetik har xilliklar, ko`p hollarda, o`zbek adabiy tilida 
so`zlarning orfoepik qoidalar asosida talaffuz etishga mone‟lik qiladi. Bu orfoepik xatolarning 
kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Masalan, qipchoq dialektiga mansub o`quvchilarning ko`pchiligi 
so`z boshida adabiy tildagi 
y 
o`rniga 
j 
talaffuz qilishadi 
(yo`q-jo`q, yigit-jigit); u,i,
unlilari bilan 
boshlangan ayrim so`zlarning oldiga
j
ni qo`shib aytishadi 
(uzum-juzum, iliq- jiliq);
so`zning 
o`rtasida yoki oxirida kelgan 
g`
tovushini 
v
bilan almashtiradi 
(to`g`ri-tuvri, tog`-tov), p,k, 
tovushlarini 
b,g,
bilan almashtirib aytishadi 
(qop-qab, ko`k-ko`g)
v.h. bu esa o`quvchilarda 
orfoepik va orfografik savodxonlikni ta‟minlashni birmuncha qiyinlashtiradi. 
O`zbek dialektlari morfologik jihatdan ham adabiy til me‟yorlaridan ma‟lum darajada 
farq qiladi. Masalan, qipchoq dialektiga mansub o`quvchilar tomonidan qaratqich kelishigining 
qo`shimchasi -ningni -ding, -ting shaklida qo`llash xollariga tez-tez duch kelamiz. 

---

38 
O`zbek dialektlarining leksik jihatdan ham adabiy tildan farq qiladigan ko`p tomonlari 
borki, ular dialektal xatolarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Masalan, o`zbek adabiy tilidagi 
do`ppi so`zi Toshkentda to`ppi, Samarqandda qalpoq, Shaxrixonda qalpoq, Buxoroda kalapo`sh, 
tovoq so`zi esa Toshkentda lagan, Andijonda tovoq, Buxoroda tabaq, Shaxrixonda tavoq 
shakliga aytiladi. 
O`zbek adabiy tilining me‟yorlari bilan xalq shevalari o`rtasidagi bunday farqlar ona tili 
o`qituvchisidan mahalliy dialekt sharoiti va ta‟sirining oldini olish yuzasidan doimiy ish olib 
borishni talab qiladi. 
O`qituvchi o`quvchilar nutqidagi dialektal xatolarning oldini olish va bartaraf etish uchun qator 
ish usullaridan foydalanishi mumkin. Masalan, talaffuzi qiyin bo`lgan so`zlarning dialektal 
shakli bilan adabiy – orfoepik shaklini qiyoslash, so`zlarni adabiy til me‟yorlariga muvofiq 
talaffuz etish, o`quvchilar nutqini magnitofon lentasiga yozib olib, qayta eshittirish orqali 
ularning xatolarini aniqlash va tuzatish, mustaqil ravishda dialektal lug`at tuzish kabi 
topshiriqlardan foydalansa bo`ladi.