43
III-Bob. CHorvachilik va parrandachilik komplekslari chiqindilarini qayta
ishlashning ekologik ilmiy asoslari
Ma’lumki, respublikamizning umumiy maydoni 447,4 ming km
2
bo‘lib,
shundan qishloq xo‘jaligi maqsadlari uchun foydalaniladigan erlar 269,2 ming km
2
va sug‘oriladigan erlar 43 ming km
2
ni tashkil etadi.
Eng muhim qishloq xo‘jalik mahsulotlarini 2010 yilgacha ishlab chiqarish
ko‘rsatgichlari va bashoratlari quyidagi jadvalga keltirilgan.
Mahsulot turlari
1990
1995
1997
2000
2005
2010
Paxta, ming tonna
5058
3934,2
3641
4000
4000
4000
Bug‘doy, ming tonna
553,5
2346,9
3073
4800
5400
6000
Kartoshka, ming tonna
336,4
440
691,9
750
950
1000
Sabzavotlar, ming tonna
2842,5
2724,2
2384,2
2720
3200
3500
Poliz mahsulotlari, ming tonna
1000
472
376,2
550
770
850
Mevalar, ming tonna
660,4
602,3
547,7
550
850
950
Uzum, ming tonna
744,7
621
511,5
500
850
950
CHorva va parranda (tirik vaznda)
, ming tonna
789,1
853
800,7
845
875
930
Sut, ming tonna
3034,2
3665,4
3406,1
3710
4155
4680
Tuxum, ming tonna
2452,9
1231,8
1075,4
1390
1640
2030
Mineral o‘g‘itlar, ming tonna
1762
943
955
1000
1556
1892
Jadvaldagi ma’lumotlar ko‘rsatadiki, 2010 yilga borib don etishtirishni 6 mln
tonnaga, sabzavotlarni-3,5 mln t., poliz maxsulotlarini-850 ming t., go‘shtni-930
ming tonnaga etkazish ko‘zga tutilgan. YUqoridagi vazifalarning bajarilishining
eng samarali yo‘llaridan biri – qishloq xo‘jaligi sohasida chiqindisiz va kam
chiqindili texnologiyalarni joriy etiщdir. Faqat 1990-1994 yillar davomida yirik
shoxli qoramollar miqdori 19,7% ga oshgan. Hozirgi paytda respublikaning yirik
chorvachilik komplekslarida yiliga 19 mln m
3
suyuq go‘ng yig‘ilib qolmoqda.
Faqat Buxoro viloyatida 5,7mln m
3
suyuq go‘ng chiqindi sifatida to‘planib
qolyapti.
44
Ma’lumki, chorvachilik va parrandachilik komplekslarida yig‘ilib qolgan
go‘ng va chiqindilarni xandaklarga 1,5-2 yil davomida saqlab, so‘ngra mineral
o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Ammo ushbu muddat davomida chiqindilar tarkibidagi
kerakli ovkatbob komponentlarning 60%, azotni 50% va fosforning 40% samarasiz
nobud bo‘ladi. Bundan tashqari, go‘ng tarkibidagi begona o‘simliklar urug‘i
yo‘qolmaydi. Natijada g‘o‘zani yoki sabzavot va poliz ekinzorlarini o‘toq qilish
kerak bo‘ladi. Mul-ko‘l hosil etishtirish maqsadida har gektar erga kamiga 140 kg
azot, 120 kg kaliy va 30 kg fosforli o‘g‘itlar sepiladi. Natijada har gektar erdan
mo‘l-ko‘l hosil olishga sarflangan xarajatlar qariyb 3-4 ming so‘mni tashkil
etayapti.
Go‘ng tarkibida kasallik tarqatuvchi mikroorganizmlar, viruslar, oddiy bir
hujayrali jonivorlar, gijja tuxumlari, bakteriya va gelmintlar mavjud. Go‘ngni
xandaklarga 1,5-2 yil saqlash paytida ham ushbu mikroorganizm va bakteriyalar
o‘z hayotini saqlaydi. Bunday chiqindilar va go‘nglar bilan oziqlantirilgan
maydonlardan olingan ozuqalar va ular bilan parvarishlangan chorvalar infeksion
va invazion kasalliklarga uchrashishi mumkin. Bundan tashqari, gelmintlar urug‘i
shamolning tezligi 3-4 m/s ga etganda 400-600 metrgacha ko‘chishi mumkin.
Bunda nafaqat hayvonot, balki ferma yoki kompleks atrofida yashovchi aholi
kassallik qo‘zgatuvchi mikroblar va bakteriyalar bilan zararlanishi mumkin.
Ferma atrofidagi atmosfera havosi mikroorganizmlar, ammiak, chang, va
organik moddalarning parchalanishi jarayonida hosil bo‘lgan gaz va islar bilan
ifloslanadi. CHiqindilarning parchalanishi paytida metonal, butanol, izobutanol,
formaldegid, merkaptan va boshqa organik birikmalar paydo bo‘ladi. Anaerob
jarayonida parchalanayotgan organik moddalar o‘zlaridan juda sassiq gazlar:
ammiak, serovodorod, merkaptan moddalari bilan tashqi atmosfera havosini
ifloslantiradi. Fermadan 1 km uzoq masofada ammiakning konsentratsiyasi 0,5
mg/m
3
ga teng bo‘lib, 2-2,5 km ga uzoqlashgan sari uning konsentratsiyasi pasayib
0,44 mg/m
3
ni tashkil etadi. Ferma yoki kompleks miqyosida organik
moddalarning atmosfera havosidagi konsentratsiyasi 22,4 mg/m
3
ni tashkil etadi.
45
Organoleptik hidlarni kompleks yoki fermadan uzoq masofalarda ham bemalol
sezish mumkin.
Tabiiy ifloslangan suvlar tarkibida biogen moddalar mavjud bo‘ladi. Suvda
azot mineral va organik moddalar (NH
3
, NO
2
, NO
3
) tarkibida bo‘ladi. Amoniyli
azot yoz paytida ko‘proq bo‘ladi, qish paytida esa sizot suvlari bilan aralashganda
nitrat ionlari ko‘payib ketadi.
Quyidagi jadvalga Buxoro mintakasidagi suv manbalarining tahlil natijalari
keltirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
