Xo’jalik yurutuvchi subyektlar moliyaviy resurslarni tashkil etishning mohiyati va funktsiyalari

3-jadval

MChJ “Trans-snab” korxonasining sotishdan sof tushumi va xarajatlar tahlili⁵

№	Ko‘rsatkichlar	2019-yil	2020-yil	2020-yilda
				2019-yilga nisbatan
1	Mahsulot sotishdan sof tushum	1 121 719,40	1 099 461,10	-22 258,3
2	Ishlab chiqarish va davr xarajatlari	157 129,00	192 978,30	+35 849,3
3	Moliyaviy faoliyat xarajatlari	00,00	105 527,30	+105 527,30
4	Soliq to‘langunga qadar moliyaviy natija	308 391,90	16 119,30	-292 272,60
5	Soliq va boshqa majburiy to‘lovlar	--	--	--
6	Hisobot davridagi sof foyda	252 305,90	-39 785,90	-292 091,8

Korxona yil yakunida soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lagandan so‘ng qoladigan hisobot davri sof foydasi 2020 yilda hisobot davri sof foydaga ega bo‘lmagan holda zarari 39 785,9 ming so‘mni tashkil etgan bo‘lib, bu miqdor 2019 yilga nisbatan 292 091,8 ming so‘mga kamaygan. Yuqoridagi jadval ma’lumotlarini o‘rgangan holda quyidagilarni xulosa sifatida keltirishimiz mumkin:

Korxonada 2019 yilda o‘rganib chiqilgan barcha yillarga nisbatan eng yuqori natijaga erishilgan. Ya’ni ko‘proq mahsulot sotishga erishilgan va yakunda korxonada boshqa yillarga nisbatan ko‘proq sof foydaga erishilgan.
Umuman olganda korxonada ijobiy natijalarga erishilgan chunki ularning ixtiyorida turli xil fondlarni shakllantirishga va xodimlarni moddiy tomondan rag‘batlantirishga yordam beradigan darajada pul mablag‘lari shakllangan. Korxona uchun sof foyda xajmining 2020 yilda 2019 yilga nisbatan keskin kamayib ketishi salbiy holat hisoblanadi. Korxonalarda pul fondlaridan foydalanish va pul oqimi harakatini o‘rganish maqsadida quyida korxona misolida tahlil qilib chiqamiz.
Quyidagi jadval ma’lumotlari orqali “Trans-snab” MChJ korxonasining 2019 yilgi pul oqimlari harakatiga baho berishimiz mumkin.Ma’lumotlarga ko‘ra pul va unga tenglashtirilgan mablag‘larning hisobot yil boshiga qoldig‘i 123 mln. so‘m bo‘lib, jami pul mablag‘lari harakatining 2,6% ni tashkil etadi.
Asosiy faoliyatda pul mablag‘larining kirimi 4540 mln. so‘m bo‘lib, jami pul mablag‘lari oqimining 97,4% ini tashkil etadi. Asosiy faoliyatda chiqim esa 3250 mln. so‘m bo‘lib, jami pul mablag‘lari chiqimining 96,6%ini tashkil qiladi.
Korxonaning joriy davrdagi soliq to‘lovlari 98 mln. so‘m bo‘lib, jami pul mablag‘lari chiqimining 2,9% ini tashkil qiladi.
Investitsiya faoliyatidagi pul oqimlari chiqimi 15 mln. so‘m bo‘lib, jami pul mablag‘lari chiqimining 0,4% ini tashkil qiladi.
Korxonada moliyaviy faoliyatdan pul oqimlari kuzatilmagan.
Natijada korxona yil oxirida pul mablag‘larining ko‘payishi, ya’ni yil boshidagi 123 mln. so‘mdan yil oxirida 1300 mln. so‘mga oshgan va bu jami pul mablag‘lari harakatining 27,9%ini tashkil etadi.
Yalpi daromadlarning ikkinchi komponenti boshqa faoliyatdan olingan foyda hisoblanadi. Ushbu daromadning ulushi foydaning umumiy miqdorida juda ahamiyatsiz. Boshqa faoliyatdan olingan foyda quyidagilarni o'z ichiga oladi: asosiy vositalar va korxonaning boshqa mol-mulkini (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, ehtiyot qismlar, nomoddiy aktivlar) sotishdan tushgan foyda. Boshqa amalga oshirishdan tushgan foyda daromadning sotish va ushbu amalga oshirish xarajatlari o'rtasidagi farq deb belgilanadi. Masalan, asosiy vositalarni amalga oshirishda, daromadning va mablag'larning qoldiqlari (infulat darajasi) ning qoldiq qiymatidan ko'rib chiqiladi.
Yalpi daromadlarning navbatdagi tarkibiy qismi muhandislik bo'lmagan operatsiyalardan foyda hisoblanadi. Ushbu holda xo'jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatiga bog'liq bo'lmagan va mahsulotlarini sotish bilan bog'liq bo'lgan turli xil xususiyatlar shakllangan. Muhandislik bo'lmagan operatsiyalardan foyda quyidagilarni o'z ichiga oladi: uzoq muddatli va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar, mulkni etkazib berishdan olingan foyda.
Moliyaviy investitsiyalar daromad olish uchun korxonalarning o'z mablag'larini joylashtirishni anglatadi.
Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar, boshqa korxonalar ustav kapitaliga (sheriklik, aktsiyadorlik jamiyatlari, qo'shma korxonalar, qo'shma va filiallar), aktsiyalarni sotib olish va boshqa qimmatli qog'ozlarni sotib olish, kreditlar berish, ijara berish, bir yildan ortiq moliyaviy investitsiyalar.
Qisqa muddatli investitsiyalarning shakllari: qisqa muddatli g'aznachilik majburiyatlari, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar, kreditlar. Dvident bo'lmagan daromadlar tarkibida ham kiradi turli xil turlari Ushbu xo'jalik yurituvchi subyekt tomonidan qabul qilingan jarimalar, jazo, shuningdek, ishlab chiqarish zaxiralarining holati va tayyor mahsulotlar, ilgari ishlab chiqarilgan qarz daromadlari umidsiz boshqa korxonalardan olingan mablag'lar qo'shma faoliyatning yo'qligi (ustav kapitaliga asos solingan mablag'lar shaklida olingan mablag'lar bundan mustasno).
Albatta, bozor munosabatlari shakllanishi moliyaviy bitimlardan olingan daromadlarning rolini oshiradi (boshqa emitentlarning qimmatli qog'ozlari, moliyaviy bozorlardagi operatsiyalardan olingan daromadlar).
Ammo shuni esda tutish kerakki, asosiy faoliyatdan olingan daromadlardan tashqari, boshqa barcha daromadlar majburiy emas.
Ular xo'jalik yurituvchi sub'ektivning moliyaviy holatini yaxshilash uchun ishlatilishi mumkin va vaqtinchalik, doimiy bo'lmagan daromaddir.
Agar korxona ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati natijasida zarar bo'lsa, u balans indikatori (balansda aks ettirilgan korxonaning yakuniy moliyaviy natijasi). Soliqlar va to'lovlarni ushlab qolingandan so'ng, kompaniyaning sof foydasi shakllantiriladi (bu to'lovlar va chegirmalar Bundan tashqari, taqsimlanishi kerak). Korxona ixtiyorida qolgan daromadlarni taqsimlash yo'nalishlari korxona vakolatiga kiradi va uning ustavida qayd etiladi. Iqtisodiyotni qayta qurish, uskunalarni to'ldirish, o'z mablag'larini to'ldirish, ishlab chiqarishni tashkil etish, iste'molchilarni qondirish uchun etkazib berish va ishlab chiqarishni tashkil etish, va boshqalar.
Ro'yxatga olingan tadbirlar korxonada tashkil etilgan mablag'lar, uning nomi va mustaqil ravishda belgilanadi, ammo, odatda, quyidagi mablag'lar ajratilishi mumkin:
- iste'mol
- to'plash
- zaxira,
- ijtimoiy soha va boshqa.
Amortizatsiya - bu “korxonaning moliyaviy resurslarining katta manbai bo'lganidan keyin ikkinchisidir”. Amortizatsiya ajratmalar - bu shubhasiz aktivlar va nomoddiy aktivlar sifatiga mos keladigan amortizatsiya pul shaklida ifodalanadi.
Amortizatsiya xarajatlari ishlab chiqarish qiymatiga kiritiladi. Amortatsiyaning asosiy maqsadi - asosiy ishlab chiqarish ob'ektlarining ko'payishini va korxonaning nomoddiy aktivlarini ko'paytirishni ta'minlash.
Moliyaviy resurslar, ayniqsa yangi tashkil etilgan va rekonstruktsiya qilingan korxonalarda moliya bozorida safarbar bo'lishi mumkin. Ularning safarbarlikning o'ziga xos shakllari quyidagilar bo'lishi mumkin: alohida korxona tomonidan ishlab chiqarilgan aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa turdagi qimmatli qog'ozlarning boshqa turlarini sotish.
Boshqa emitentlarning, qimmatli qog'ozlari, byudjet subsidiyalari va boshqa turdagi qimmatli qog'ozlar, dividendlar va foizlar uchun sug'urta qoplamasini qayta taqsimlash tartibida.
Shuningdek, mavjud tijorat korxonasining ularning shakllanishning asosiy manbalari uchun moliyaviy mablag'lari quyidagicha tuzilishi mumkin.
Sotishdan tushgan daromaddan (foyda, amortizatsiya jamg'armasidan qaytarib berishni qaytaruvchi moddiy xarajatlarni qaytarish hisobidan shakllangan moliyaviy resurslar);
Boshqa faoliyatdan kelib chiqqan moliyaviy resurslar (asosiy faoliyat bilan bog'liq bo'lmagan mulk, xizmatlarga);
Moliya bozorida shakllangan moliyaviy resurslar (kreditlar, o'z aktsiyalari va boshqa turdagi qimmatli qog'ozlar, boshqa emitentlar, sug'urta qoplamalari va boshqalar);
To'lanadigan pul mablag'lari (etkazib beruvchilar va pudratchilar, ish haqi, ijtimoiy sug'urta, byudjetdan olingan va boshqalarga) shakllantirilgan moliyaviy resurslar; Hissa va maqsadli kvitansiyalar (boshqa tashkilotlardan kelib chiqqan holda shakllangan moliyaviy resurslar Byudjet subsidiyalari va boshqalar) Shunday qilib, tashkilotning moliyaviy mablag'lari o'z-o'zidan bo'linib, qarzga olinadi.
O'z moliyaviy resurslariga va ularga tenglashtirilgan:
Foyda, amortizatsiya, barqaror majburiyatlar, kapital, maqsadli xarajatlar
Mehnat a'zolarining va boshqa a'zolarining boshqa hissalari. Qo'shimcha aktsiyalar kapitalini jalb qilish, bank kreditlari va bepul yordam ko'rsatilishi.
Iqtisodiy munosabatlarni takror ishlab chiqarish shakllaridan biri sifatida xo’jalik yurutuvchi subyektlar moliyasining harakati minimal xarajatlarda maksimal natijalar olinishini nazarda tutuvchi samaradorlikning umumiqtisodiy mezoniga bo'ysunadi. Shu sababli xo’jalik yurutuvchi subyekt moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini quyidagi formula orqali tasavvur etish mumkin:⁶