Xix. Suv iste’molchilari uyushmalari va irrigatsiya tizimlari boshqarmalarining ish faoliyatini o’rganish

Maydonga assolangan to’lov
- jami sug’oriladigan maydon, yetishtiriladigan 
ekin yoki olingan suv xajmidan qat’iy nazar xar bir gektardan olinadigan o’zgarmas 
to’lovdir. To’lovning bu turi sug’orish tarmog’idan foydalanishning o’zgarmas 
xarajatlarini qoplash uchun mo’ljallangan. Uni xisoblash va yig’ish oson hamda u 
barqaror daromad oqimini ta’minlaydi. Biroq, bu usulda sug’orish samaradorligi 
past bo’lib, uni qo’llash ayrim suv iste’molchilarida suv tejashni rag’batlantirmaydi. 
Bu usulning qo’llanishiga sabab suv iste’molchilari uyushmalarda suv o’lchaydigan 
jihozlarning mavjud emasligi, ikkinchi tomondan esa hisoblashning osonligidir. 
2. 
Ekin turiga asoslangan to’lov – 
sug’oriladigan yerning har gektaridan 
olinadigan o’zgaruvchan to’lovdir. Bu ekinlarning turidan kelib chiqqan holda 
olinadigan to’lov hisoblanadi. Bunda ekin turi va sug’oriladigan maydon olingan 
suv hajmi uchun asos bo’lib xizmat qilsada, to’lov amalda olingan suv miqdoriga 
bog’liq emas. To’lov miqdorining turli ekinlar uchun har xilligi fermerlarning ekin 
tanlash imkoniyatiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bu fermerlarda sug’orishni 
takomillashtirish yoki qo’shimcha yoki qo’shimcha sarmoya jalb qilish orqali suvni 
tejash usullarini joriy qilishga qiziqish uyg’otmaydi. Ekin turiga asoslangan 
to’lovlarni joriy qilish har bir fermer tanlagan ekinni joylashtirish tizimini 

---

biriktirilgan mirob tomonidan har faslda baholashni talab qiladi. Bu ko’p mehnat va 
vaqtni talab qiladigan jarayondir. 
3. 
Suv hajmiga asoslangan to’lov – 
2 xil bo’lishi mumkin: o’zgarmas va 
o’zgaruvchan (o’sib boruvchi). O’zgarmas to’lov suvning o’lchov birligiga nisbatan 
qat’iy belgilangan to’lov bo’lib, Irrigatsiya xizmati badali to’g’ridan-to’g’ri va 
bevosita olingan suv hajmiga bog’liq. O’zgaruvchan to’lovda irrigatsiya xizmati 
badali miqdori suvning o’lchov birligiga nisbatan o’zgaruvchan bo’lib, bunda to’lov 
olingan suv hajmiga bog’liq, ammo to’g’ridan to’g’ri emas. Masalan, suvning 
ma’lum hajmi har bir gektarga arzonroq narxad yetkazib beriladi. Agar ko’proq suv 
olinadigan bo’lsa, unga yuqoriroq narx belgilanishi mumkin. Narx belgilashning bu 
shakli suvni tejashga turtki bo’ladi. YUqorida qayd etilgan maydonga hamda ekin 
turiga asoslangan usullarda suvni tejashga rag’bat yo’q. Bu usul sug’oriladigan 
qishloq xo’jaligida uncha keng tarqalmagan, chunki rivojlanayotgan mamlakatlarda 
sug’orish tarmoqlari ochiq bo’lib, suv doimiy ravishda oqib turadi. Bunday 
sug’orish tarmoqlari va uni boshqarish odatda fermerlarga suvni alohida o’lchab 
berish imkonini bermaydi. Bu usulning yana bir kamchiligi shundan iboratki, 
olingan suv hajmi davrlar bo’yicha sezilarli darajada farq qilishi mumkin va shu bois 
daromad oqimlarini oldindan rejalashtirish juda qiyin. 
Irrigatsiya xizmati badalini hisoblashning eng oddiy va keng tarqalgan usuli 
maydonga assolangan usul bo’lib, u quyidagicha ta’riflanadi: 
Xar bir gektardan olinadigan irrigatsiya xizmati badali teng suv iste’molchilari
uyushmaning yillik xarajatlarini suv iste’molchilari uyushmaning umumiy 
sug’oriladigan ekin maydoni nisbatiga.