Xix – asrning II yarmi va XX asr boshlarida Chorizm siyosati

1. 
   XIX – asrning II yarmi va XX asr boshlarida Chorizm siyosati
   
2. 
   Turkiston o`lkasida o`tkazilgan islohatlar asosida qanday maktablar tashkil qilindi?
   
3. 
   Jadidchilik  qanday  g`oyalarni  ilgari  surgan?
   
4. 
   1917-1945 yillarda O`zbеkistonda ta'lim tizimi va pеdagogik fikrlar rivoj?
   

1. 
   XIX asr oxiri-XX asrning boshlarida Turkistonda chor mustamla- 
   kachiliginingkuchayishi natijasida Markaziy Osiyoningko'p joylarida 
   jadidchilik harakati kuchayib ketdi. Bu harakat mavjud jamiyatning 
   ijtimoiy-madaniy asoslarini qayta qurishga qaratilgani sababli eski tu- 
   zum.Eski turmush,eski  maktab  tarafdorlarining kuchli  qarshiligiga 
   duch keldi. Bu qarshi kuch vakillari qadimchilar deb atalgan bo‘lsa, yangi 
   hayot shabadalarini olib kelishga uringan kishilar jadid yoki jadidchilar 
   degan nom oldilar. Shu tarzda asrimiz boshlarida jadidlar va jadidchilik 
   harakati у uzaga keldi.Yangi asrning boslilanishi bilan awalgidek ijtimoiy 
   xorlik, icitisodiy va madaniy qoloqlik sharoitida yashash mumkin emasligi 
   ular uchun  oydek  ravshan  edi. Markaziy Osiyodagina emas, balki Rossiyada  yashovchi xalqlar ham o'z taqdirlarini o'zgartiribgina, feodal 
   tuzumning negizlarini parchalabgina yangi hayotga qadam qo'yishlari 
   mumkin edi.Oq pod.sho idora qilgan mamlakatdagi ana shu og'ir vaziyat 
   tufayli 190>1907 yiliar inqilobi sodir bo'ldi.  Bu inqilobdan maqsad -  jamiyatni   demokratiashtirish.  sakkiz  soatlik  ish  kunini joriy  etish, dvoryanlar ixtiyoridagi katta ermulkni olib.dehqonlarga bo'lib berish va hokazolar edi.Birinclii rus inqilobining bu dasturi bilan tanishgan .Markaziy Osiyo taraqqiyparvar ziyolilari tatar  qardoshlari ortidan borib,jadidchilik harakatiga qo'shildilar.1907 yil Eron burjua  inqilobi,ISOSyil  Turkiya  burjua  inqilobi,Markaziy  Osiyodaharakatining rasmiylashuvi va kuchga kirishida katta ahamiyat kasb etdi. Ijtimoiy, iqtisodiy vamadaniy islohotlar y oli bilan xalq va jamiyat hayotini yaxshilashga, madaniy yuksaklikka olib chiqishga qaratilganda sturni bajarishgakirishdilar.Ular ta’sirida o'zbek zaminining boshqa go’shalarida ham jadidchilik harakati avjoldi.Jadidchilik jamiyatni to'ntarish yoli bilan emas, islohotlar yoli bilan rivojlantirishni  coining  asosiy  vazifa si  deb  belgiladi.  U  o'zining  bu vazifasini ado etish da faqat. bir sinfga -   proletariatgagina tayanmadi U muman j adidchilik insoniyatni sinflarga bo'lib  tashlash tarafdori emas edi. Jadidlar hatto qadimchilar bilan ham ittifoq tuzib, xalq va kelajak manfaaii yolida baqamti ishlash, bugungi ta’bir bilan aytganimizda, turli 
   siyosiy qarashlarga ega bolgan xalq qatlamlarining murosayu madora 
   yo‘li bilan yashashi vaishlashig'oyasinitarib cliiqdilar. Behbudiy ana shu  g'oyani bayon qilar ekan, «ulamo }:oki ziyoii va taraqqiyparvarlari- miz boy va avomimiz hirlashib, din vamillat va vatanning rivojiuchun xizmat etsak»,debyozgan.Jadidlarning bunday intilishlarining boisi avom  ham,  boylar  ham,  ulamo  ham,ziyolilar  ham  chor  hukumati qaramog’ida  bo’lgan  mustamlakaning biri  oz,  ikkinchisi  ko‘p  siquvda bolgan  kishilar edilar.Markaziy  Osiyo  bozorlarida  rus  savdosanoat burjuaziyasi hukmron bolib,  mahalliy buijuaziya vakillari sina boshlagan edi. Boshqacha aytganda, mustamlakachilik azobini mahalliy boylar va savdogarlar ham seza boshladilar.Ana shunday tarixiy sharoitda, jadidlarning fikrmulohazalariga  ko'ra,oddiy  xalqning  iqtisodiymadaniy hayotiniyaxshilash qanday zarur bolsa,chet el kapitali iskanjasidan,mustamlakachilik kishanlaridan qutuhsh ham shunchalik kechiktirib bolmas vazifa edi.Jadidlar 1S06 yildayoq «Taraqqiy» deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o'z g’oyalarini tarqata boshladilar. Oradan ko‘p oi.may «Xurshid». «Shuhrat» singari yangi gazetalar dunyo yuzini  ko'rdi. Markaziy Osiyoning turli shaharlarida jadid maktablari bodroqdek ochilih, ularda diniy ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar  ham keng targlb qilindi. «Jadidlar nima  haqida  gapirishmasin,hammasi  yangi  nafas.yangi  g'oya  edi,proletarmafkurasi  ham,ishchilar sinfi ham yo4q edi,tabiat birlamchi deguvchilarning mafkurasini deyarli hech kim tushunmas, biladiganlar esa juda ozcbilikni tashkil qilar  edi. Shuning uchun jadidcnilikning yangi g‘oyalar bilan paydo bo’lib,ruhoniylarga, sinflarga  qarshi turishi. Madaniyatniyaratishi, bir so'z bilan aytganda, yangilik edi «jadid»jumlasining maiiosi ham «yangi» demakdir».Jadidlarning  harakat  dasturi  quyidagi  masalalarni  hal  qilishga qaratilgandi:Diniy taassub va fanatizmga qarshikurash;Diniy  aqidalarga  asoslangan  o'rta  asr  maktablarioin iga  Evrupo qabihdagi dunyoviy ilmlarni ona tilida o'qitishga mosiangan yangi usul-dagi maktablami tashkil etish,feodal davri maorifini isloh qilish;Jadidchilik g'oyalarini keng xalq ommasiga etkazish niyatida yangiadabiy tilini ishlab   chiqish,  matbuot hurligi  uchun kurashishhammasiga tushunarli adabiyot va satrni yaratish;Xotin-qizlarni  paranjidan  chiqarish   va jadid  maktablariga 
   tanshishlarinita'minlasli vo'li bilan ular taqdirini o'zgartirish; Mahalliy boylar va  savdogar ahlining siyosiy-iqtisodiy jihatdan rus t-iuaiyasi bilan bir  
   huquqda bolishi. mahalliy amaldorlaming chor hukmdorilari tomonidan siquvga olinishiga qarslii kurash. Shu yo’l bilan oiustanilakachili 
   siyosatini islohqisiyosiy talablari  ana shundan iborat bolgan jadidlar uchun  ilm va yagona qurol bo'lib, ular shu qurol yordamida olkada ijtimoiy- 
   iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashmoqchi boldilar.
   Jadidchilik  birinchi marta Qirimda paydobo’ldi.Bu oqimning asoschisi turkiy qavmlaring chinakam jafokashi va iftixori IsmoilG 'aspiralidir .Sharq xalqlari  ma’naviy hayolida,  xususan,  maktab  va maorifida chinakam inqilob qilib; «usuli jadid» nomi bilan tarixga kirgan «usuli  savtiya»ni u  boshlab  berdi.  Ismoilbek barcha  turkiy  xalqlarni yagona millat deb bildi; ilm-ma rifatda, haq-huquqda ularni dunyoning taraqqiy topgan millatlari bilan leng ko'rmoqni orzu qildi.
   
2. 
   Turkistonda jadidchilik harakati asoschisi, atoqh jamoat arbobi, buyuk 
   islomshunos,  ulug'  pedagog  va  axloqshunos,  yuksak  didli  jurnalist 
   Mahmudxo'ja Behbudiy 1875 -yil 19 yanvarda Samarqandning Baxshitepa 
   qishlog'ida ruhoniy oiJasida tavallud topdi.Mahmudxo'ja 6/7 yoshlarida o'qib xat/zavod chiqargach.Otasi uni qorioihsh maqsadida Qur’onni yodlata boshladi. Mahmudxo'ja Qur’onni yod olgach,qorilikbilan qanoatlanmay  15  yoshlaridan  U)g’asi mufti  mulla Odil huzurida dars olishga kirishdi. Bu erda u «Kofiya», «Shahri mullo»,mantiqdan «Shamsiya», «Muxtasar al-viqoya»,«Hoshiya» va hisob ilmini organadi.Mahmudxo'ja o'quvchilar orasida ibratlisi hisoblangan, o'tkir zehnli va o'qishga havasi balandlardan edi.
   Mahmudxo'ja  Behbudiy  otasi  vafot  etganidan  so’ng  o'qishni  tark 
   efcishga majbur bo'ladi. Samarqand muzofotida endigina qozi bo'lgan tog'asi
   - Iuhammad  Siddiq huzurida  mirzalik xizmatida ishlaydi.  Bu yerdagi 
   Ucki  yiilik xizmat chog'ida  qozixona ishlari bilan  keng tanishadi.  Ish
   yuritish, huquqqa xos hamda muffcilikka tcgishli barcha yumushlardan 
   xabardor boladi. U ikki yildan so'ng Kobud bo‘lisiga o'tib mirzalik qilacU 
   va tez orada muftillikka ko'tariladi. 1916-yiigacha shu erda ishlaydi...
   Sharq xalqlarining ma’naviy hayotida, maktab-maorifida chinakam 
   to'ntarish yasagan, turkiy qavmlarning chinakam iftixori bolgan Isino- 
   ilbek  G'aspiralining  «usuli  jadid»  metodi  tarixda  katta  o'rin 
   tutgani 
   singari, Behbudiyning faoliyati ham Turkiston maktab-maorifida ken** 
   oVin egallaydi. U birinchi bo'lib olkada bu vangicha usuldagi maktablami 
   taslikii etish targ'ibotchilaridan hamda amaliyotchilaridan liisoblanadi^ 
   Bu  sohada  Bchbudiy  Ismoilbek  G'aspiralidan  ko'p  yangi  tomonlarni 
   o‘rgandi.  «Tarjumon»  gaze tasi  Bchbudiy  uchun  vaziyatni  anglashda 
   zaruriy vosita boldi. Gazetaning dastlabki sonlarida: «Bir bcchora faqirni 
   ko'rsak, achinamiz. Olayotgan bechorani ko'rsak. yuragimiz iztirobdan 
   ogVinadi. Hatto biror hayvonning qiynalishi rahmimizni kcltiradi. Le- 
   kin bir emas, minglab kishilarning, butun bir xalqning jaholatdan lnislsiz 
   qivnalayotganini  ko’rmaymiz»,  deb  yoziigan  satrlar  bor.  Keyin 
   «Tarjumon» sahifalarida yangi maktablar tashkil etish, ilg'or va yangi 
   fikriarni berish keng o'rin egalladi.Behbudiy «usuli jadid» maktabining zarurligi, uning qonunqoidala- ri,  maktabda o'Liladigan  darslar,  qanday imtihonlar olinishi,  maktabning  qay  tarzda  tuzilish,  unga  qanday  asbob-uskunalar  kerakligi, muallimlamingvazifalari, ularning ta’minotimasalalari va boshqakop jihatlarai G'aspiralidan o‘rgandi. Shular asosida Turkistonda «usuli jadid» maktablarini taslikii etish uchun bor kuchini sarfiadi. U shu maktablami 
   kitoblar bilan ta’minlashda ham jonbozlik ko'rsatdi. U Samarqandning 
   eski shahar qismida bepul kutubxona, qiroatxona, o'z hovlisida maktab 
   ochdi. Mashhur pedagog Abduqodir Shakuriyning yangi usuldagi mak- 
   tabini o'z hovhsiga ko'chirib keldi.1918 yili Samarqandda «Musulmon ish chi va dehqon sho'rasi» tuzilganda Behbudiy maorif komissari etib tayinlanach.  Shunda u yangi maktablar tarmog'ini yanada kengaytiradi.O'quv rejalari tuzishyangi darsliklar yaratish. o'qituvchilar tayyorlaydigan kurslar ocliish kabi ishlarni rivojlantiradi.Mahmudxo'ja Behbudiy «usuli jadid» maktablari uchun bir qancha darslikiar yozadi.«Muxtasari tarixi islom»(«Islomning qisqacha tari- 
   xiMadxali  jog'rofiya  umroniy» («Aholi  jo'g'rofiyasiga  kirish»)«Muxtasari  jo'g'rofi rusiy»  («Rossiyaning  qisqacha  jo'g'rofiyasi»)» «Amaliyoti islom»  kabi kitoblari darslik sifatida o'qitilgandi.«Usuli jadid» maktablarida hamma   o'qish huquqiga ega bolgan. ChorIdorlari bu paytda Turkistondagi yangi usul maktablami biron ayb atiarpol  berkittirib  quyar  edi.  Chunki  podsho  hukumati  «begona "nini qismanbo’lsa ham ilmma’rifatli bo'lishini, dunyoviy bilimlar tanishini istamasdi.Yangi usul maktablarini faqat podsho hukumati 
   balki  mahalliy ruhoniylar,eski maktab domlalari ham yoqtirmas  Ular  yangi  usui  maktablari  «islom  diniga  ralma  soladi»,  «bu
   & aktablarning muailimlari «kofir», deb tashviqot yuritar edilar. Bunday 
   nLrash va to'siqlarga qaramasdan Behbudiy va uning maslakdoshlari 
   «usuli jadid» maktablarida Turkiston farzandlarini o'qitish ishlarini jadal 
   suratda  olib  borardilar.  Maxmudxo'ja  Behbudiyning  «usuli  jadid» 
   niaktabidagi o'qitish ishlari quyidagi tartibda olib borilardi:
   Maktab ikki bosqichdan iborat bo'lib. birinchi bosqich -  ibtidoiy qism, 
   deb nomlangan. Buningtahsil muddati tort yil. Birinchi yili: forscha va 
   arabcha yozuv hamda o'qish o'rganilgan. Suralar yod olingan. Hisob darsi 
   o'rgatilgan.  Umuman  bir  yil  davomida  yozmoq  va  o‘qimoqni  to‘liq 
   o'rganganlar. Ikkinchi yili xaft-iyak, imon va e’tiqoddan dars. for s. turkiy 
   va arab tilida she’rlar, qasidalar o'qitilgan. Uchinchi yili Qur’oni Karim, 
   islom  ibodati..  tajvid,  Sa’diy dan  nasihatlar,  fors  va  turkiy  til  puxta 
   oVgalilib, undan insholar yozdirilardi.  Hisobdan turli taqsimot va  ish 
   yuritish kabi zaruriy jihatlar o'qitilgan. To'rtinchi yili esa, Kalomu Sharif, 
   mufassal tajvid,  forsiy va  turkiy  nazm va nasr,  axloq darsi,  turkiy va 
   forsiy til, hisob, tarix, jo'g'rofiya o'qitilgan. Bu toVt sinfni  tamomlagan 
   bolalarni muallimlarning o‘zi taqsimlagan. Xohlasa, ikkinchi bosqichga 
   qoldirar, ularning oVJashtirishlariga qarab madrasaga yuborar, bolaning 
   o'zi  xohlasa,  Yevropa  maktablariga  yuborar  yoki  tirikchilik  uchun 
   ishlashga yo'llanmaberardilar.Maktabning  ikkinchli bosqichi - rushdiya bo'libbunga  to'rt sinf -  ibtidoiy qismni tamomlaganlar o:tkazilar edi. Bu bosqichda o'qitiladigan dars  va  ilmlarning  mundarijasi  quyidagicha:  birinchi  yili  arab  tili, jo'g'rofiya, shafaqiya, fors tili, tarjima jumla muxtasar, tarixi anbiyo va 
   islom tarixi,  Sa’ diyning «Guliston» asari, turkiy til o'qitilgan; ikkinchi 
   yil -  arab tili, shifoxiya, tarix, islom, axloq, turk tili, hisob, fors yozuvi va 
   hokazolar; uchinchi yil -  arab tili, hisob. xat yozuvi, tarix, turkiy til, rus 
   tili  ham  o'qitilgan;to'rtinchi  yil/arab  tili.rus  qozixona  xatlari, bolistnoyxona xatlari, turk tili va adabiyoti. salomatlik, maktab va hayot, 
   ishq va muhabbat,siz axloq va boshqa ko'pgina havotiv darslar o'qitilgan.
   Behbudiy  makfcabida  har  yilning  oxirida  tantanali  im tixonlar 
   o tkazilgan. Imtihonlarga, albatta, ota-onalar va boshqa mehmonlar t&klif 
   Minardi.Bu birinchidan: «.usuli jadid» maktablarini ko'prcq targ'ib qilish 
   va.  uning  o‘qish  tartiblarini  ko'rsatish  bo'lsa;  ikkinchidan:  maktabni 
   layotiyroq qilish, ya’ni oila va maktab birligini amalga oshirish edi.
   Sakkiz sinf, ya’ni ikki bosqichni tamomlagan shogird arabcha, fors, 
   cha va turkchada bcmalol soV.lab, yozardi. Ruschani ham o*qib, Ьещд]0] 
   gaplasha olardi. Turkistonning boshqarma mahkamalariningbarchasida 
   ishlashga qurbi etardi. Bu shogird maktabda muallimlik ham qila olar 
   tijoratbilan ham shug'ullanar, hatto muharrirlik ham qo'lidan kelardi* 
   Har yilgi imtihonlarga barcha joydagi vakillarga xat yuborilib taklif 
   etilardi.  Lekin  ko'pchilik  maktabning yutuqlarini ko'ra  olmaganidan 
   kclmasdi.  Behbudiy aytar ediki: «Kelib ko'rsunlar, durust bolsa, rivoj 
   bersunlar,  nodurust  bolsa,  dalil  ila  isbot  qilsunlar...  maqsadimizda 
   xizmatdan vamillatdan boshqa narsa yo'qdur».«Usuli jadid» maktabini yo'lga qo'yish oson kechmadi. Behbudiy va Shakuriv buning uchun barcha taraqqiy etgan musulmon shaharlaridagi maktablami o'rgandi. Bunday mustamlakachilik davrida Turkistonning istiqboli uchun o‘z hovlisida ilm manfat o'chog'ini ochgani uchun Behbudiyning boshida necha/necha tayoqlar sindi. Shunga qaramasdan jafokash muallim «usuli jadid» maktabini qattiq turib himoya qildi. Uning 
   maktabiga chor rus inspektorlari kelib taftish o'tkazishganida jo‘g‘ro- 
   fiya, tarix va hisob kitoblarini otxonaning oxuri tagiga yashirib qoVgan.
   Behbudiy butun vujudi bilan muallim edi. Uning o’/.i ham yuqori sinf 
   talabalariga jo^rofiya va tarixdan saboq berar, Misr, Turkiya, Qozon va 
   boshqa joylardan  olib kelgan  turli yangi-yangi kitoblarini yuqori sinf 
   o'quvchilariga, eng yaxshi o‘qiganlarga hamda muallimlarga tortiq qilardi.
   
3. 
   XX asrning boshlarida Turkistonda keng yoyilgan jadidchilik harakati ijtimoiy- siyosiy ziddiyatlar mahsuli sifatida maydonga chiqqan va jamiyat tarixiy taraqqiyotda munosib o”rin qoldirgan .”Jadid” arabcha so”z bo”lib “yangi “degan ma”noni beradi .Shunga ko’ra , jadidchilik harakati nomoyondalari o’z faoliyatida jamiyati ijtimoiy-ma’rifiy hayotiga turli mazmundagi islohotlar,yangi qarashlarni targ’ib qiladilar. Ular jamiyat inqirozining asosiy sababini savodsizlik ilmsizlik ma’rifatsizlikda ko’rib, asosan xalqni ilm-ma’rifatli qilish, diniy va dunyoviy bilimlarni keng o’rganish , ta’lim tarbiya tizimini yangilash va rivojlanish yuzasidan jadal islohotlarni amalga oshiradilar.Jadidchilik harakatining maqsad va g’oyalarini chuqur va tasirchan targ’ib etishda Mahmudxo’ja Behbudiy , Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat,Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho’lpon singari adabiy siymolarning faoliyati nihoyatda yuqori bo’lib,ular jaded adabiyotining yorqin siymolari, ma’rifatparvar shaxslar sifatida tarix sahifalaridan muhim o’rin egallagan.Jadid adabiyoti to’lig’icha millat ruhiyatini uyg’otishga qaratilgan edi. Bu adabiyotning qahramoni yuqori tabaqa vakillari yoki ilohiy qudrat bilan nurlantirilgan siymolar emas, balki ommaning ichida chiqqan , unga qaytib boradigan va shu bois xalqqa ta’sir ko’rsatish imkoniyati kattaroq bo’lgan oddiy kishilar edi. Jadid adiblari yangi mavzularni yangi janrlarda va yangi obrazlarda ifodalashga uringanlar. Jaded ijodkorlari shunchaki ijodkor emas , balki jamoatchi ham edi. Ular faqat qalam bilan emas balki ijyimoiy, siyosiy, ma’rifiy amali bilan ham millatni uyg’otishga ahd qilganlar . Agar millatchilar ko’p asirlik milliy adabiyotga yangi mavzularni olib kirgab bo’lsa , jadidlar o’zbek adabiyotiga drama,roman,hikoya singari yangi janrlarni olib kirganlar.jadid adiblarining asarlarida insoniy taqdirlar , qismat fojealari millat ozodligi, inson erkinligi,vatan buyukligi kabi muomolar aks ettirilgan. Jadid adabiyotida tarixiy adolat, siyosiy tenglik,shaxs va millat erkinligi xalq g’aflatdan uyg’onishi singari o’tkir ijtimoiy muamolar juda kop tasvirlandi.Jadidlarning vatan, millat, ozodlik yo’lida jon fido etishiga chorlab bitilgan olovli asarlari samimiy ammo yuksak darajada ijtimoiylashgan shaxslarni nidolaridir.Jadid adabiyoti faqat mazmun jihatdan emas balki ifodasiga ko’ra ham ommalashgan.
   
4.