Xiva xonligida oliy darajali saroy unvonlari va mansablari

3-§. Qoraxoniylar davlati.
Siyosiy tarix. X asrning ikkinchi yarmiga kelib ichki ziddiyatlarning ko’payishi va keskinlashuvi natijasida Somoniylar davlati kuchsizlana boshlaydi. Somoniylarga tobe bo’lgan viloyatlarda, ayniqsa, Xurosonda ular hokimiyatiga qarshi ko’tarilgan isyonlar, toju-taxt uchun o’zluksiz olib borilgan kurashlar Somoniylar davlati inqirozini yaqinlashtirgan edi. Bunday vaziyatdan Yettisuv va Qashg’arda yashovchi turkiy qabilalar unumli foydalandilar. CHunki, X asrning ikkinchi yarmiga kelib bu hududlardagi turkiy qabilalar – qarluqlar, chig’illar, yag’molar va boshqalar o’zlarining kuchli feodal davlatlarini tuzishga muvaffaq bo’lgan edilar.
Qoraxoniylar turkiy qavmlar ekanligi aniq bo’lsa-da, ularning kelib chiqishi haqida aniq mahlumotlar yo’q. Ammo, ular o’z sulolalarini «Afrosiyob avlodi» deb ataganlari hamda Qoraxoniylar chig’illar yoki qarluqlar qavmiga mansubligi haqidagi nuqtai nazar o’rta asrlar davri tarixining ko’pchilik tadqiqotchilari tomonidagi ehtirof etiladi.
Qoraxoniylardan birinchi bo’lib islomni qabul qilgan va musulmoncha Abdulkarim degan nom olgan hukmdor Xorun Bug’raxon hisoblanadi. Ayrim yozma manbalarda u Bug’raxon at-Turkiy deb nomlanadi. Misol uchun, Ibn al-Asir o’zining «Kitob al-kamil fi-tarix» asarida mahlumot berishicha, Qashg’ar, Balasog’undan to CHan (Xitoy) chegarasigacha bo’lgan yerlar Bug’raxon at-Turkiy hukmronligi ostida bo’lgan.
Butun Tyang’-SHang’ va Yettisuvni egallab bo’lgandan so’ng, qoraxoniylar Somoniylar davlati tarkibiga bo’lgan Movarounnahrga ham harbiy yurishlar uyushtira boshlaydilar va tez orada Farg’ona va Isfijob (Sayram) ni bosib olishga erishadilar. 990-992 yillarda qoraxoniy Horun (Hasan) Bug’raxon Somoniylarga tegishli bo’lgan O’rta Osiyodagi mulklarning kattagina qismini bosib oldi. 992-993 yillarda Hasan Bug’raxon Samarqand va Buxoroni ham egallaydi. Manbalarning mahlumot berishicha, Somoniylar davlatida katta tahsirga ega bo’lgan turk lashkarboshisi, Xuroson hokimi Abu Ali Simjuriy va yana bir lashkarboshi Balx hokimi Foyiq ochiqdan-ochiq Qoraxoniylarga yon bosadilar. Yahni, Simjuriy Hasan Bug’raxon bilan mo’zokaralar olib borgan bo’lsa, Foyiq Raboti Malik yaqinidagi Bug’raxonga qarshi jangda, har tomonlama ustunlikka ega bo’lishiga qaramay taslim bo’ladi. Hasan Bug’raxon Samarqand va Buxoroni egallagach, kasalligi tufayli urushni davom ettirolmasdan Qashg’arga qaytishda, yo’lda Qo’chqorboshi degan joyda 993 yilda vafot etadi.
Hasan Bug’raxon vafotidan so’ng ulug’ xon (qoraxon) lavozimini, uning jiyani Ali ibn Muso egallaydi. Ammo u uzoq vaqt taxtga o’tira olmadi. Taxtni Qoraxoniy Nasr Ilekxon egalladi. Somoniylar davlatidagi ichki nizolarni, Somoniy hukmdorlari va turk lashkarboshilari o’rtasidagi kelishmovchiliklarni diqqat bilan ko’zatib turgan Qoraxoniylar 996 yilda Nasr Ilekxon boshchiligida Buxoroga yangi yurishlar uyushtirdilar. Somoniy hukmdori Nuh II G’azna hokimi Sabuqteginni yordamga chaqiradi. Balxdan katta qo’shin bilan yetib kelgan Sabuqtegin Kesh va Nasaf oralig’ida joylashib, o’z qo’shinlari bilan kelib qo’shilishini so’rab Nuh II ga elchi yuboradi. Lekin o’z «vassali» ga uncha ishonmagan Buxoro hukmdori o’z vaziri O’zayrining fikriga qo’shilib bu taklifni rad etadi va Sabuqteginni o’zini Buxoroga chaqiradi. Bundan ranjigan Sabuqtegin o’g’li Mahmudni 20 minglik qo’shin bilan Buxoroga jo’natadi. O’zi esa Nasr Ilekxon bilan mo’zokaralar olib borib, Qoraxoniylarga Somoniylarga tegishli bo’lgan shimoliy hududlarni taqdim etadi.
SHunday qilib, 1005 yilga qadar Somoniylar va Qoraxoniylar o’rtasida ko’plab urushlar bo’lib o’tdi va o’sha yili so’nggi Somoniy Abu Ibrohim Ismoil Muntasirning Buxoroni ozod etishdagi harakatlari muvaffaqiyatsiz yakunlanadi va Somoniylar siyosiy tarix sahnasidan tushib ketdilar. Xullas, XI asr boshlarida Qoraxoniylar davlati Amudaryoning yuqori va o’rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim daryosigacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga olgan edi. Ayrim olimlarning fikricha, shu vaqtdan boshlab Qoraxoniylar Buxoro, Samarqand va umuman, Amudaryogacha bo’lgan hududlarni ham boshqara boshlaganlar. Siyosiy jihatdan olib qaraganda, XI asr boshlarida Turkiston bir qancha siyosiy kuchlar tomonidan idora etilgan. SHarqiy Turkiston, Toshkent, Isfijob, Farg’ona, Samarqand, Buxoro, CHag’aniyon, Xuttalon viloyatlari Qoraxoniylar, Amudaryoning chap qirg’oq yerlari to G’aznagacha, Xuroson, Seyiston viloyatlari G’aznaviylar, Xorazm esa Xorazmshohlar, Orol dengizidan sharq va shimoldagi yerlar ug’o’zlar ittifoqi tomonidan boshqarilar edi.
Qoraxoniylarning Movarounnahrga hukmronligi 200 yilga yaqin davom etadi. Somoniylarga tegishli bo’lgan yerlarni egallash jarayonida Qoraxoniy boshqaruvchilari vaqtinchalik bo’lsa-da birlashib turkiylarning yirik Qoraxonlar davlatini barpo etadilar. Bu davlat bir nechta viloyatlarga bo’lingan bo’lib, Movarounnahrga dastlab Nasr Ilekxon hokimlik qilgan. SHijoatli va mohir sarkarda Nasr Ilekxon do’stona munosabatlar o’rnatish tarafdori ekanligini bildirib qo’shnisi Mahmud G’aznaviy bilan elchilik munosabatlari o’rnatadi. Ammo, bunday munosabatlar uzoq cho’zilmadi. Mahmud G’aznaviyning shimoliy Hindistonda urush olib borayotganligidan foydalangan Nasr Ilekxon 1006 yilda katta qo’shin bilan Amudaryodan kechib o’tib Balx, Tus, Nishopur shaharlarini bosib oladi. SHunga qaramasdan G’aznaviylar Qoraxoniylarni Xurosondan haydab chiqarishga muvaffaq bo’ldilar. 1008 yilda Qoraxoniylar yana Xurosonga hujum qildilar. Mahmud G’aznaviyning o’zi 500 ta jangga o’rnatilgan fillarga ega bo’lgan katta qo’shin bilan Qoraxoniylarga qarshi chiqdi va ularning qo’shinini butunlay yakson qildi. SHundan keyin Qoraxoniylar Xurosonga harbiy yurish uyushtirishga boshqa jurhat etmadilar.
Nasr Ilekxonning o’limidan so’ng oradan biroz vaqt o’tgach Movarounnahrdagi hokimiyat Qoraxoniylarning Hasaniylar sulolasiga mansub Alitegin qo’liga o’tdi. Movarounnahrni uzoq yillar boshqargan Alitegin bilan Qoraxoniylarning ulug’ xoni (tamg’achxon) Yusuf Qodirxon o’rtasida yaxshi munosabat o’rnatilgan edi. Bu munosabatning yanada kuchayib ketishidan cho’chigan Mahmud G’aznaviy Yusuf Qodirxon bilan kelishib Aliteginga qarshi ish tutdilar. Ular 1025 yilda Movarounnahrga yurish qildilar. Alitegin Zarafshonning o’ng oqimida yashayotgan ko’chmanchi turkman qabilalari va Saljuqxonning nevaralari Ismoil, Tog’rul va Dovudlardan yordam so’raydi. Bu jangda Qoraxoniylar mag’lubiyatiga uchragan bo’lsalarda, Alitegin Movarounnahrda o’z hokimiyatini saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi.
Movarounnahr yerlariga batamon o’rnashib olgandan so’ng oradan ko’p o’tmay, yahni 1015-1016 yillar Qoraxoniy hukmdorlari, xonzodalar va yirik amaldorlar o’rtasida toj-taxtni egallash, yirik yaylovlarni qo’lga kiritish, ayrim viloyatlarni bosib olish uchun kurashlar avj ola boshlaydi. Natijada 1041 yilga kelib Qoraxoniylar davlati ikkiga: sharqiy va g’arbiy qismga bo’linib ketdi. G’arbiy qism Movarounnahrdan to Farg’ona vodiysining g’arbiy rayonlarigacha bo’lgan hududlarni egallagan bo’lib, uning poytaxti dastavval Buxoro, bir muddat O’zgand, keyin esa Samarqand edi. SHarqiy qism Yettisuv, Qashg’ar, Taroz, Isfijob, SHosh va SHarqiy Farg’onani o’z ichiga olgan. Uning poytaxti avval Balasog’un, keyin esa Qashg’ar edi.
XI asrning o’rtalariga kelib Xurosondagi G’aznaviylar davlati Saljuqiylar tomonidan yo’q qilindi. Movarounnahrni esa Qoraxoniylar o’z qo’llarida saqlab qoldilar va bu yerda Ibrohim ibn Nasrning siyosiy faoliyati boshlanadi. U o’z qo’shinlari bilan avvalo, Amudaryo bo’yidagi Xuttalon, Vaxsh, CHag’aniyonni bosib oladi va tez orada butun Movarounnahr yerlarini zabt etadi. U yangi poytaxt qilib o’ziga Samarqandni tanladi va shu yerdan turib hokimiyatni boshqardi (1040-1068 yy.)
Ibrohim ibn Nasr bilan Saljuqiylar o’rtasidagi munosabat ancha yomon edi. U Saljuqiylarning bir necha hujumlarini qaytarishga erishgan. 1068 yilda Ibrohim ibn Nasr vafotidan so’ng uning o’g’illari o’rtasida taxt uchun kurash boshlanib, bu kurashda SHamsulmulk g’alaba qozonib hokimiyatni egallaydi. 1072 yilda Saljuqiy Sulton Alp Arslonning vafotidan foydalangan Qoraxoniy SHamsulmulk Saljuqiylarga tegishli bo’lgan Termiz va Balx viloyatlarini egalladi. Ammo, ko’p o’tmay Alp Arslonning vorisi bo’lgan Sulton Malikshoh boshchiligida Saljuqiylar Qoraxoniylarni qaytarib yubordilar.
1080 yilda SHamsulmulk vafot etib taxtga Qoraxoniy Ahmad taxtga o’tiradi. Ahmadxon davrida musulmon ulamolari va turk lashkarboshilari o’rtasidagi kurash avj olib ketadi. Bundan foydalangan Saljuqiy Malikshoh Amudaryodan kechib o’tdi va qattiq janglardan so’ng Buxoro hamda Samarqandni egalladi. Ahmadxon esa asir olinadi. Lekin, Movarounnahrni o’z qo’lida saqlab qolishga ko’zi yetmagan Malikshoh Ahmadxon bilan sulh to’zib, katta o’ljalar olib orqaga qaytadi. Ahmadxonning Saljuqiylarga itoatkorligi harbiy lashkarboshilar va ruhoniylarning noroziligiga sabab bo’lganligi bois, oqibat 1095 yilda u fitna uyushtirilib o’ldiriladi.
XII asrning boshlariga kelib Qoraxoniylar taxtiga Arslonxon (1102-1130 yy.) o’tirib yarim mustaqil davlatni boshqargan bo’lsada, to’la mustaqillik uchun harakatlar olib bordi. Ulamolar bilan kelishmovchilik va betobligi tufayli Arslonxon taxtni 1130 yilda o’g’li Nasrga topshiradi. Arslonxon Saljuqiy Sulton Sanjardan yordam so’raydi. O’sha yili Sulton Sanjar fitnachilarni jazolab Samarqand shahrini egallaydi va shu davrdan boshlab Qoraxoniylar o’z mustaqilligini deyarli yo’qotib Saljuqiylarga qaram bo’lib qoldilar.
Oradan ko’p o’tmasdan Movarounnahrga yangi ko’chmanchi qabilalar Qoraxitoylar (kidanlar) hujumi xavfi paydo bo’ldi. XII asrning 30-yillarida Qoraxitoylar SHarqiy Turkiston va Yettisuvni, yahni SHarqiy Qoraxoniylar hududini bosib oldilar. SHarqiy Qoraxoniylar ancha zaiflashib qolganligi tufayli o’z mulklarini himoya qila olmadilar. G’arbiy Qoraxoniylarning ham ahvoli bundan yaxshi emas edi. 1137 yildagi Xo’jand yaqinidagi bo’lgan jangda Qoraxitoylar qo’shini Qoraxoniy Mahmudxon qo’shinlarini tor-mor etdilar. Bu paytda Xorazmni egallash bilan band bo’lgan Sulton Sanjar o’z vassali Mahmudxonga yetarli yordam bera olmadi. Samarqand talon-taroj qilinib, katta tovon undirilgach, Qoraxitoylar orqaga qaytdilar.
Oradan ko’p o’tmasdan, yahni 1141 yilda Qoraxitoylar yana Movarounnahr yerlariga bostirib keldilar. Ularning hujumini to’xtatish uchun Sulton Sanjar katta qo’shin bilan Samarqand yaqiniga yetib keladi. Bu safar jang Samarqand yaqinidagi Qatvon cho’lida bo’ldi. Hal qiluvchi bu jangda Sulton Sanjar va Qoraxoniy Mahmudxonlarning birlashgan qo’shinlari Qoraxitoylar tomonidan mag’lub etildi.
Samarqand, Buxoro va butun Markaziy Movarounnahrni egallagan Qoraxitoylar katta o’ljalar bilan orqaga qaytdilar. Qoraxitoylar Balasog’undan tashqari hamma yerlar hokimiyatni Qoraxoniylar qo’lida qoldirdilar. Qoraxoniylar endi Qoraxitoylarga qaram bo’lib, har yili ularning poytaxti Balasog’unga katta-katta o’lpon yuborib turar edilar. XIII asrning boshlarida Muhammad Xorazmshohning Movarounnahrga yurishlari tufayli Qoraxoniylar hukmronligi butunlar barham topdi.