Xiva xonligida oliy darajali saroy unvonlari va mansablari

Somoniylar shajarasi
819-1005



Davlat tizimi va boshqaruvi. Somoniylar Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun avvalambor, kuchli markazlashgan hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu ayniqsa Ismoil Somoniy davrida kunning dolzarb masalasiga aylangan edi. Yirik yer egasi bo’lgan Ismoil birinchi navbatda mahalliy zodagonlar va savdogarlarning manfaatlarini ko’zlab ish tutdi. Davlatning iqtisodiy kuch qudratini oshirish, qishloq xo’jaligini, hunarmandchilikni va savdoni rivojlanishi uchun keng shart-sharoitlar tug’dirib berish lozim edi. SHu maqsadda Ismoil katta va yaxshi qurollangan, saralangan qurolli kuchlarni tashkil qilishga kirishdi. U ayniqsa, turk g’ulomlaridan iborat qismlarni tuzishga katta ehtibor berdi. Natijada Somoniylar davlati tez orada musulmon SHarqidagi markazlashgan kuchli davlatga aylandi. Mamlakatning qudratini mustahkamlash maqsadida Ismoil Somoniy bir qancha islohatlar o’tkazdi. Mana shunday islohatlardan biri davlatni boshqarish mahmuriyatini joriy qilish bo’ldi. Bu mahmuriyat dargoh – amir saroyi va devon – davlat idorasi, vazirliklardan iborat bo’lgan.
Davlatni boshqaruvchi oliy hukmdor amir unvoniga ega edi. Ismoil Somoniy o’z davrida markazlashgan davlat boshqaruvi tizimini joriy etgan edi. Somoniylar davlati majmuini mustahkamlashda Nuh II Somoniyning mahrifatli vazirlari Abuabdullo Muhammad Jayhoniy va Abufazl Muhammad Balamiylarning xizmatlari katta bo’lgan. Somoniylar hukmronligi davrida bosh vazir lavozimiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlangan. Davlat majmui dargoh (amir saroyi) va devonga (vazirliklar, davlat idorasi) bo’lingan.
Saroyda siyosiy hokimiyat sohibi xoras qo’l ostida bo’lib, u oliy hukmdor farmonlari ijrosini nazorat qilgan. Dargoh hamda boshqa muhim davlat idoralarining xavfsizligini amalga oshirish xizmatini bosh hojib va uning xodimlari olib borgan. Saroyda sharbatdorlar, dasturxonchilar, tashtadorlar, ot boqarlar, xo’jalik bekalari kabi turli xizmatchilar bo’lgan. Saroydagi barcha xo’jalik ishlarini vakil boshqargan. Vakil saroydagi eng ehtiborli kishilardan biri hisoblangan. Narshaxiyning mahlumot berishicha, Nasr II Somoniy davrida Buxoro registonida davlatdagi 10 ta devonga atab maxsus 10 ta bino qurilgan. Davlatda quyidagi devonlar faoliyat ko’rsatgan: