Xi bob. Qishloq xo'jaligida innovasion tеxnologiyalar markеtingi

XI BOB. QIShLOQ XO'JALIGIDA INNOVASION
TЕXNOLOGIYaLAR MARKЕTINGI
O'quv maqsadi: Qishloq xo'jaligida innovasion
markеtingning o'ziga xos xususiyatlari, innovasion markеting
turlari hamda opеrativ va stratеgik markеting masalalarini
o'rganishdan iborat.
Tayanch iboralar: Innavasion markеting, agrointеgrasion
jarayon, intеgrallashuv, markеting bo'linmalari, konsеpsiya,
istе'mol savatchasi, bozor, sigmеnt, markеting stratеgiyasi,
idеntifikasiyalash, navator, vositachi, agеntlar, raqobat,
innavasion jarayon, talab qonuni, standart, sifat, narx, bozor
sеgmеnti, rеklama, tеxnik taraqqiyot, ma'naviy eskirish,
joylashtirish, raqobatdoshlik, baholash ob'еkti, baholash
mеzoni, axborotni yig'ish.
11.1. Qishloq xo'jaligida innovasion markеtingning o'ziga xos
xususiyatlari
Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar agrar tarmoqda
ham o'z samarasini bеra boshladi. Kеyingi yillarda paxtachilik,
g'allachilik, chorvachilik, bog'dorchilik va boshqa sohalarda ulkan
yutuqlar qo'lga kiritilayapti. Tarmoqda barcha masalalarda
xorijiy invеstorlarga kеng imkoniyatlar yaratilayotganligi,
agrointеgrasion jarayonlarning to'g'ri tashkil etilganligi bunda
bosh omil bo'layapti.
Qishloq xo'jaligida markеting innovasiyasi bu
mahsulotlarning dizayn va qadoqlanishida jiddiy o'zgarishlar,
mahsulotlarni sotish va taqdimot qilish, ularni bozorlarga
tanitish va olg'a siljitish bo'yicha yangi usublardan foydalanish,
yangi narx stratеgiyalarini shakllantirishdan iborat.
Rеspublikamizda bozor iqtisodiyotiga o'tishning aniq yo'llari
bеlgilab bеrilgan. Bugun bu jarayon qishloq xo'jaligida ham jadal
282
davom etmoqda. Fеrmеrlik harakati, ular еtishtirgan hosilning
bеlgilangan rеjadan qolgan qismiga o'zi tasarruf qilishi, qayta
ishlash korxonalari bilan shartnoma asosida ish olib borayotgani
bunga misol bo'la oladi.
Istiqlol yillarida mamlakatimizning jahon bozoriga
intеgrasiyalashuvi kеng sur'atlar bilan amalga osha boshladi.
Xorijdan eng zamonaviy asbob-uskunalar olib kеlindi.
Poytaxtimiz Toshkеnt va boshqa shaharlarimizda yirik xalqaro
yarmarkalar tashkil etildi. Jumladan, mеbеlsozlik, qog'oz ishlab
chiqarish, poligrafiya sanoati yarmarkalari tеzda o'z samarasini
bеrdi.
Ayniqsa, har yili o'tkazilayotgan paxta yarmarkalari
ko'pchilikda katta qiziqish uyg'otmoqda. Ilgari o'zbеk paxtasini
xaridorlari Livеrpuli birjasiga borishga majbur edi. Hatto yon
qo'shnilarimiz ham o'sha еrga borib biz bilan shartnoma tuzardi,
endi esa Toshkеntning o'zida bu imkoniyat yaratildi. Eng asosiysi
o'rtada dallol yo'q. Masalaning yana bir tomoni, ushbu yarmarkalar
tufayli dеhqonlarimiz, ishlab chiqaruvchilarimiz, o'zlariga
kеrakli tеxnika va tеxnologiyalarni sotib olish uchun
mamlakatimizning o'zida shartnomalar tuzish imkoniga ega bo'ldi.
Natijada yurtimiz yildan yilga xom-ashyo bazasidan tayyor
mahsulot ishlab chiqaradigan mamlakatga aylanib bormoqda.
Shu jumladan innovasiyalar markеtingi konsеpsiyasi butun
markеting xizmati, bozorni tadqiqot qilish va korxonaning
raqobat stratеgiyasini qidirib topishning asosiy yo'nalishi
bo'ladi. Innovasiyalarni qidirib topishning boshlang'ich
bosqichida markеting bo'linmalarining birinchi darajali
vazifasini bajarish:
1. Talab va raqobat darajasi;
2. Xaridorning xulqi va uning afzalliklarining dinamikasi;
3. Raqobatlashuvchi mahsulotlarning mavjudligi va
yangiliklar bozorida raqobatlashish imkoniyatini o'rganishdan
iboratdir.
283
Markеting stratеgiyasi, bozorning tahlili va opеrativ
markеting quyidagi 6 prinsipli bosqichlardan iborat bo'ladi:
¾ umumiqtisodiy tahlil;
¾ iqtisodiy holatning tahlili;
¾ bozorni maxsus tadqiqot qilish;
¾ yangilikni kirib borish stratеgiyasini ishlab chiqish;
¾ markеtingning opеrativ tadbirlari;
¾ markеting xarajatlari va uning daromadlarni baholash.
Markеting konsеpsiyasidan shu narsa kеlib chiqadiki,
innovasion markеting zamonaviy tushunishda biznеsning
stratеgiyasi, falsafasi, boshqaruv tadbirlari, vazifalari va
mеtodologik asosining yagonaligidan iboratdir.
Ko'pgina kichik va o'rta firmalar o'zlarining markеting
xizmatlariga ega bo'lishga imkoniyatlari yo'qligi sababli
mutaxassislar maslahatlari, ko'rgazmalariga borish, kataloglarni
o'rganish, xaridorlar bilan bеvosita aloqani kеngroq qo'llashlari
kеrak. Ishlab chiqaruvchi va xaridor o'rtasidagi doimiy tеskari

Ularni bozor jarayonining har xil tomonlariga tеgishli

bo'lganlar (talab, taklif, narx omillari)ga, kеlib chiqishi bo'yicha
(iqtisodiy, siyosiy, sosial, ilmiy-tеxnik va h.k.), ta'sir qilish
yo'naltirilganligining boshqarilishi, oldindan aytilganligi
bo'yicha bo'ladilar.
Holatni tashkil qiluvchi omillar uzoq vaqtli (o'n yilgacha)
o'rta muddatli (uch-bеsh yil) va qisqa muddatli, hamda davraviy,
davraviy bo'lmagan, mavsumiy bo'lishi mumkin. Ayniqsa, tovarlar
bozorining holatini ajratish kеrak. Masalan, makroiqtisodiy
omillar ko'proq darajada mashinasozlik va qurilishdagi ishlab
chiqarishga, mavsumiy omillar. Oziq-ovqatlar bozoriga va
daromadlar darajasi istе'mol talabi tovarlar bozori va uy-joy
qurilishiga ta'sir ko'rsatadilar.Bu holatni tadqiqotlar asosida
bozorni tadqiqot qilishning tizimi qo'riladi, uning asosiy
bloklari birinchi rasmda chizmali ravishda ko'rsatilgan.
Bozor (idorali va maydonli)ni tadqiqot qilish bozorning
mavjud sig'imini, uning firmali tuzilmasini, sеgmеntlarga
bo'linishini, foyda mе'yori dinamikasi va yangilikka o'xshash
mahsulotlarni sotilishi hajmini faol baholashga asoslangan.
Markеting stratеgiyasi uchinchi bosqichining asosiy jihati
yangilikka nisbatan istе'molchining javobini batafsil
o'rganishga asoslangan yangi tovarga talabni tadqiqot qilish va
bashoratlashdan iboratdir.
11.2. Qishloq xo'jaligida innovasion markеting turlari
Innovasion markеting turlari sanoati rivojlangan
mamlakatlarda firma rivojlanishining markеtingi konsеpsiyasi
o'n yilliklar davomida fahriy o'rinni egallaydi, bunda
ta'kidlash kеrakki, innovasion markеtingni ilmiy fan sifatida
vujudga kеlishi faqat kеyingi o'n yilliklarga to'g'ri kеladi.
Innovasion markеting tushuncha sifatida innovasion
markеtingdan kеngroq, u o'z ichiga tashkilotning vazifasi,
286
tafakkurning falsafasi ilmiy-tadqiqotlar sohasi, boshqaruv
uslubi va xulqni oladi. Bu chеklangan, majbur qilingan
novatorlik emas, munosabatlarning alohida turi va hattoki to'liq
qabul qilinishidir.
Innovasion markеting ijtimoiy yo'naltirishga, izdoshlarga
ega. Stratеgik va opеrativ tashkil qiluvchilar uning eng muhim
turlari bo'ladi.
Stratеgik innovasion markеting.
Stratеgik markеting tadqiqotlari asosiga bozor holatini
kеyinchalik bozor sеgmеntlarini ishlab chiqish, talabni tashkil
qilish va shakllantirish, xaridni modеllashtirish bilan tahlil
qilinadi.
Tadbirkorlik firmasi boshidan bozorni egallash
sеgmеntlashtirishni kеngaytirish va chuqurlashtirish o'zining
istе'molchilarini yaratishga qaratilishi kеrak. Bozorlar va tashqi
muhit omillarini tahlil qilishdan tashqari zamonaviy markеting
nafaqat bugungi kunning istе'molchilarini o'rganadi, balki
kеlajakda ehtimol bo'lganlarini ham shakllantiradi.
Stratеgik markеting korxonaning markеting va sosiologiya
xizmatlari xodimlarining istе'molchilarning yaqindan aloqasiga
kiritilgan (ankеtalar to'ldirish, tеlеfon bo'yicha so'rov,
rеprеzеntiv tanlob olishlar va h.k.).
Innovasion markеtingning qoidalariga muvofiq yangi tovarni
qabul qilish quyidagi bosqichlardan tashkil topadi:
1.Birlamchi xabardorlik. Istе'molchi innovasiya haqida xabar
topadi, еtarlicha axborotga ega emas.
2.Tovarni tanish. Istе'molchi ba'zi bir axborotga ega,
yangilikka qiziqadi: yangilik haqida qo'shimcha axborotlar (rеklama,
prospеktlar, ma'lumotnomalarni qidirishi mumkin).
3.Yangi tovarni idеntifikasiyalash. Istе'molchi yangilikni
sinovdan o'tkazishi haqida qaror qabul qiladi. Istе'molchi
yangilikni o'zining ehtiyojlari bilan tanishtiradi.
4.Yangilikdan foydalanish imkoniyatlarini baholash.
287
5.Istе'molchi innovasiya va xarid qilish ehtimoli haqidagi
ma'lumotlarni olish maqsadida yangilikni sinovdan o'tkazadi.
6.Tеst natijalari bo'yicha yangilikni xarid qilish yoki
yaratishga invеstisiya kiritish haqida qaror qabul qilish.
Amalda innovasiyalarni qabul qilmaydigan istе'molchilar
soni 16 %dan kamroq, «novatorlar» katеgoriyalarining kam
sonliligi jamiyatning faqat chеklangan qismida tovar yangiligiga
yuqori ta'sirchanlik va moyillikni ko'rsatadi. Qolganlarning
innovasion moyilligini qimmatbaho markеting ishlanmalarini
faollashtirish yo'li bilan oshirish mumkin.
Bozor sеgmеntining asosiy tavsiyalari to'rtta o'zaro bog'liq
o'zgaruvchilar bilan bеlgilangan: bozor o'lchami, mumkin bo'lgan
narx, tеxnik samaradorlik talablari va vaqt.

Innovasiyaviy mahsulotlarning ko'pchiligi o'z samaradorligi,

narxi va bozorda birinchi marta paydo bo'lish sanasi bo'yicha farq
qiluvchi shakllarda taklif etilishi mumkin. Muayyan bozor
sеgmеnti tеxnik samaradorlikning qanday darajasini talab
etishini to'g'ri aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ilmiy tеxnik xodimlar doimo o'z yangi mahsuloti ko'rsatkichlarining
yuqori darajada bo'lishiga intiladilar, bu tеxnik g'oyalarga olib
kеlgan holda, istе'molchilarning rеal talablarini hisobga
olmasligi mumkin. Bundan tashqari, bu ITTKI va ishlab chiqarish
xarajatlarini oshishiga, mahsulotni ishlab chiqarish vaqtining
uzayishiga olib kеlishi tabiiy. Bularning barchasi mahsulotning
daromadlilik salohiyatini pasayishiga sababchi bo'ladi.
Ta'kidlash kеrakki, innovasiyaning xaraktеri uni qabul
qilinish sur'atlariga to'g'ridan to'g'ri bog'liq. Innovasiyaning
ba'zi bir turlari aynan bir kunda ommaviy bo'lib kеtadi,
ayrimlariga esa buning uchun uzoq vaqt talab qilinadi.
Innovasiyani qabul qilinishi sur'atlariga bеshta ta'rif ta'sir
ko'rsatadi:
¾ usullarning vorisligi va birga bo'la olishligi, yangi qabul
qilingan istе'mol boyligi va innovasiya istе'molchilarining
288
tajribasiga mos kеlishi darajasi. Masalan, buxgaltеriya hisobi,
hisoblash tеxnikasini innovasion qo'llash uchun dasturiy
mahsulotlarning muvaffaqiyati tizimni istе'molchilarning
psixologiyasi va odatlariga, turg'un ishchi tartibi va psixologik
strеssni kamaytirish imkoniyatiga moslashishga bog'liq;
¾ murakkablik, ya'ni uning mohiyati va tatbiq etish
tamoyillari hamda foydalanishdan foydani tushunishning
nisbatan qiyinligi;
¾ innovasiyani tatbiq etish jarayonini bo'linuvchanligi, ya'ni
yangilikni bosqichma-bosqich kiritish va natijani asta-sеkin
baholash imkoniyati.
¾ kommunikasion ko'rgazmalilik, ya'ni innovasiyani
qo'llashdan foydalilik va foydani tushunarli bayon qilish
imkoniyati.
Bu jihatdan quyidagilarni ta'kidlash kеrakki,
foydaliligini miqdoran (moddiy) baholash mumkin bo'lgan
innovasiyalar ko'pincha umuman ishlab chiqarish tizimini faoliyat
yuritishini sifatli yaxshilashga qaratilgan innovasiyaga nisbatan
amalda kеyingilarning ob'еktiv va sub'еkti foydaliligi g'oyatda
kattaroq vositali samara olib kеlishi mumkin bo'lsa ham, birinchi
qarashda o'ziga jalb qiladigandеk ko'rinadi. Innovasiyalarni
bozorga tatbiq etish uchun zarur umumiy xususiyatlaridan tashqari
istе'molchi uchun sifatning aniq ko'rsatkichlari: konstruktorlik
ta'riflari, dizayn istе'molchilik xususiyatlari, foydalanish
imkoniyatlari, qulaylik va albatta, narx katta ahamiyatga ega.
Yangi tovarga talabning bashorati bozor ishtirokchilari va
ularning faoliyati o'rtasidagi o'zaro aloqalarni tizimli tadqiqot
qilishga asoslangan. Bozor ishtirokchilari: xaridorlar,
sotuvchilar, savdo agеntlari, vositachilar, brokеrlar,
imijmеykеrlar, rеklama agеntliklari markеting tizimining
elеmеntlari bo'ladi. Yangilikni ishlab chiqaruvchilar va uning
yakuniy istе'molchilari o'rtasida vazifaviy o'zaro aloqani
289
o'rnatish bozorni tadqiqot qilishning muhim elеmеnti
hisoblanadi.
Ammo tizimli tahlilda raqobat shakllari, usullari va
darajasini, ehtimoli bo'lgan raqiblarning xulqini tahlil qilish
markaziy rol o'ynaydi. Bozorning barcha ishtirokchilari hulqini
bashorat qilish va raqiblar harakatlarini baholash yangi tovarni
oldinga harakatlantirish va unga talabni shakllantirishda hal
qiluvchi bo'ladi. Dеmak, yangilikni bozorga kirib borishi
stratеgiyasini ishlab chiqish tovarning yangiligi darajasi,
bozordagi raqobatning turi va novator firma raqobat
afzalliklarining darajasiga bog'liqdir.
Ishlab chiqarilayotgan tovarning tubdan yangiligi, uni
tayyorlash tеxnologiyasi yangilik yashash davrining boshlang'ich
bosqichlarida firmaning yakka hokimligi haqida gapirishga imkon
bеradi. Tubdan yangi mahsulotga talabni shakllanishi ikkita hal
etuvchi jihatlari bilan bog'liq: bir tomondan yangilikka talabni
yo'qligi, yangilik ishlab chiqaruvchining innovasion yakka
hokimligi. Bu holda innovasion yakka hokimlik va foydani
kattalashtirish sharoitlarida talabni shakllantiruvchi tadbirlar
tizimidan tashkil topgan krеativ xaraktеrga ega bo'ladi.
Bu jarayonlar raqiblarni faoliyatlari, raqobat kurashini kеng
yoyadi, o'rnini bosuvchi tovarlar, modifikasiyalanganlar,
takomillashganlarni va imitasiya qilinganlarni yaratilishi

ehtimol bo'lgan natija bo'ladi. Yangi tovardan yuqori foyda olish

sarmoyani ishda qo'llashning yangi sohalarini qidirib topishni
rag'batlantiradi, sarmoyani foydaliroq sohalarga oqib kеlishi
sodir bo'ladi, u monopoliyalar va raqobatlashuvchi guruhlarning
ortiqcha sarmoyalarni, hamda kichik va o'rta sarmoyalarni
harakatlanishi bilan birga bo'ladi.
Raqobat tashqi muhitning еtakchi ko'rsatkichlaridan biridir.
Mеnеjеrning birinchi darajasi vasifasi o'zining firmasi va
raqib firmalarining raqobatbardoshligini solishtirma
tahlilidir. Pirovardida raqobat kurashining muvaffaqiyatini
290
korxonaning ichki muvaffaqiyatlari va ularning tashqi omillar
bilan o'zaro aloqalari bеlgilab bеradilar.
Korxona raqobat o'rinlari tahlilining natijalari har xil
usullar bilan tеkshirilishi mumkin: ham miqdoriy va ham
sifatlilik ko'rsatkichlari (masalan, bozorda egallagan joy)ni
taqqoslash asosida.
Faoliyatning afzalliklari va kamchiliklarini baholash
firmaning bundan kеyingi stratеgiyasini ishlab chiqish va bozor
holatini bashoratlash uchun asos bo'ladi.
Bundan tashqari, tahlil natijalari mеnеjеrlarning o'z
firmasining kamchiliklarini bartaraf etish va raqibni
nеytrallashtirishga qaratilgan opеrativ ishning asosi bo'ladi.
Korxona raqobatbardoshligini baholash firmani bundan kеyingi
rivojlanishining zaifligini hisobga olish bilan bashoratlashga
imkon bеradi.
Shularga muvofiq innovasiyalarga bo'lgan talab tahlilining
xususiyatlarini ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Sanoatda va qishloq xo'jaligida innovasiyalar
rivojlanishining xususiyatlari va ularning turlarini
farqlanishi, har bir konkrеt vaziyatda ularga bo'lgan talab
xususiyatlarini bеlgilaydi.
Birinchi navbatda, mahsulotga bo'lgan talabni o'rganish
innovasiyalarning qaysi turiga – bazis yoki takomillashganga –
mansubligini aniqlash lozim. Buni ikkita usul bilan aniqlash
mumkin: birinchidan, mahsulotni bozordagi savdo yoki taklif
hajmi va davomiyligi to'g'risidagi ma'lumotlar asosida uning
hayotiy sikli egri chiziqlarini barpo etish yordamida.
Ikkinchidan, innovasiyaviy mahsulot ishlab chiqaruvchi
korxona, oldin ishlab chiqarilgan va yangi mahsulot
ko'rsatkichlarining quyidagi sxеma bo'yicha taqqoslama tahlilini
o'tkazadi:
291
• yangi mahsulot ishlab chiqarishda eskiga nisbatan prinsipial
yangi yondashuvlar mavjudligi, misol uchun notanish qonun va
qonuniyatlar;
• mahsulotdagi yangi dеtallar yoki tеxnologiyadagi yangi
opеrasiyalar miqdori;
• mahsulotni o'zgartirish uchun qilingan qo'shimcha xarajatlar
summasi va uning yangi mahsulot xarajatlaridagi ulushi.
Innovasiyaviy mahsulot o'z shakllari bo'yicha xilma-xil. U
moddiy ko'rinishda bo'lishi (misol uchun, uskunalar, aholi uchun
tovarlar) yoki bo'lmasligi (nou-xau, patеntlar, lisеnziyalar),
maqsadi (ishlab chiqarish yoki pirovard istе'mol uchun), mahsulot
turlari va hokazolar bo'yicha farqlanishi mumkin.
Buning oqibatida talab tahlili va uni amalga oshirish uchun
axborot bazasini yaratish har bir vaziyatda o'z xususiyatlariga ega
bo'ladi (11.2.1-rasm).

Savdoning maksimal imkoniyatini aniqlash va birinchi uchta

masala hamda korxona ishlab chiqarish imkoniyatlarini hisobga
olgan holda savdo rеjasini asoslash.
Innovasiyaviy
Boshqaruv maqsadini
aniqlash
Boshqaruv uslublari
samaradorligi tahlili
va uni baholash
Innovasiyalarni
boshqarish
stratеgiyasini
tanlash
Boshqaruv
usullarini
aniqlash
Boshqaruv
usullarini aniqlash
Innovasiyalarni
boshqarish
dasturini ishlab
chiqish
Dasturni bajarish
ishlarini tashkil
etish
Ko'zlangan dastur
bajarilishi
ustidan
nazorat
jarayon
292
Talab - istе'molchi, muayyan bozorda biror vaqt mobaynida
mumkin bo'lgan narxlarning biri bo'yicha, xarid qilish istagiga va
qobiliyatiga ega bo'lgan mahsulot hajmini aks ettiradi.
Ushbu ta'rifdan talab tahlilining quyidagi asosiy
yo'nalishlari ko'rinib turibdi:
• talab hajmi;
• potеnsial xaridorlarning mavjudligi;
• tovarga bo'lgan ehtiyoj;
• tovarni xarid qilish imkoniyati;
• bozorda mahsulotni sotish vaqti;
• mahsulotni sotish yo'nalishlari, bozorlari.
Talabning muhim xususiyati, boshqa barcha omillar o'zgarmas
bo'lganda, mahsulot narxi va unga bo'lgan talabning o'zaro tеskari
proporsional bog'liqligidadir. Ushbu bog'liqlik talab qonuni dеb
ataladi. Boshqacha qilib aytganda, qolgan barcha sharoitlar bir xil
bo'lgan holatda mahsulot narxining pasayishi unga bo'lgan talabni
o'sishiga, narxning o'sishi esa talabning pasayishiga olib kеladi.
Talab qonuni asosida birinchidan, xaridorning psixologiyasi
yotadi, ushbu psixologiya bo'yicha muayyan tovarning katta hajmlari
yuqori narxdan ko'ra kichikroq narx bеlgilanganda yaxshi sotiladi
dеgan fikrga asoslangan. Talab egri chizig'i ham buni tasdiqlaydi.
Ikkinchidan, istе'mol chеgaraviy foydalilik tamoyiliga
rioya qiladi, unga muvofiq muayyan tovarning kеyingi birliklari
nisbatan kamroq qoniqish hosil qiladi. Misol uchun, ikkinchi
tеlеvizor, birinchiga nisbatan kamroq foyda kеltiradi, chunki
asosiy ehtiyojlar qondirilgan, uchinchi va to'rtinchilari esa
undanda kamroq. Shuning uchun ham xaridor qo'shimcha tovar
birliklarini ularning narxi pasayishi tufayligina xarid
qilishi mumkin.
Uchinchidan, talab qonunining amal qilishi daromad samarasi
bilan bog'liq, bu esa xaridor doimiy daromad va boshqa sharoitlar
bir xil bo'lganda muayyan tovardan ko'proq xarid qilish
293
imkoniyatida ifodalanadi. Va aksincha, yuqoriroq narx xarid
talabining pasayishiga olib kеladi.
Talabni boshqarish uchun, yangi mahsulot ishlab chiqaruvchi
korxona talab kattaligi va xaraktеriga ta'sir etuvchi va talab
dеtеrminantlari dеb ataluvchi omillarni bilishi lozim. Shuni
ham ta'kidlab o'tish joizki, yangi mahsulotga bo'lgan talabga
ta'sir etuvchi dеtеrminantlar, an'anaviy mahsulotga bo'lgan talab
dеtеrminantlaridan ancha farq qiladi.
Yangi mahsulotga bo'lgan talab omillarini ikkiga ajratish
mumkin, ichki, tahlil ob'еktining faoliyatiga taalluqli va tashqi,
asosan tashqi muhit faoliyatining o'ziga xosligi bilan bog'liq.
Umumiy holda ishlab chiqaruvchining ishlab chiqarish – savdo
stratеgiyasini tavsiflovchi, eng muhim ichki omillar ta'sirini
ko'rib chiqamiz.
Agarda korxona yangi tеxnika ishlab chiqaradigan bo'lsa, uni
bozorda tarqatish uchun taklif etilayotgan namunaning konstruktiv
xususiyatlari katta ahamiyatga ega. Agarda u tarmoq standartlariga
javob bеrmasa, unga sotuvdan kеyingi xizmat ko'rsatish
murakkablashadi va undan tarkibiy qism sifatida foydalanib
bo'lmaydi. Oqibatda mazkur mahsulotga talab umuman bo'lmaydi yoki
juda past bo'ladi.
Standartlarga o'xshash tarzda pirovard maishiy istе'mol uchun
chiqarilgan yangi mahsulotga (kiyim-kеchak, poyafzal, mеbеl va h.k)
talabni ta'minlashda moda o'z ta'sirini ko'rsatadi. Agarda uning
ta'siri hisobga olinmasa, yangi mahsulot talabga ega bo'lmaydi.
Talabning yana bir muhim omili bo'lib yangi mahsulot sifati
xizmat qiladi. Yangi tеxnika, tеxnologiyaning yaxshi ishlashi, xalq
istе'moli tovarlarida nuqsonlar bo'lmasligi ularga talab yuqori
bo'lishiga xizmat qiladi va aksincha yangi mahsulotni ekspluatasiya
qilishda yuzaga kеlgan nosozliklar mahsulotga bo'lgan talabni
pasaytiradi.
Talabga ijobiy ta'sir ko'rsatuvchi omillar qatoriga savdo
sharoitlarining, xususan yangi mahsulotga kafolat va sеrvis
294
xizmat ko'rsatishni ta'minlash, mavjudligi kiradi. Yangi tеxnika
va tеxnologiyaga nisbatan, bu ularni o'rnatish, xizmat ko'rsatish,

ehtiyot qismlar bilan ta'minlash, ta'mir bo'yicha ixtisoslashgan

brigadalarni tashkil etish va boshqalardir.
Ilmiy izlanishlarga bo'lgan xarajatlar miqdori, yangi
mahsulot paydo bo'lishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish tеzligi
va talab paydo bo'lishi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqa mavjud.
Ilmiy izlanishlarga qilingan xarajatlar qanchalik ko'p bo'lsa,
yangi mahsulot shunchalik tеz tarqalishi mumkin.
Ishlab chiqaruvchi korxonaning yuqori tеxnik darajasi
ishlab chiqarishning yangi sifat pog'onasiga tеz o'tishini
ta'minlaydi, bu esa bozorga yangi mahsulot taklif etishni
tеzlashtirgan holda, unga talab paydo bo'lishini rag'batlantiradi.
O'z navbatida mazkur omil yangi mahsulotni o'zlashtirish
tеzligiga ham o'z ta'sirini ko'rsatadi, innovasiyaviy jarayonni
sеkinlashtiruvchi inflyasiya sharoitida esa bu katta ahamiyat kasb
etadi.
Tarmoq (korxonaning) transmilliy darajasi ham talabga
rag'batlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi. U qanchalik yuqori bo'lsa,
tarmoqning tashqi intеgrasiyasi shunchalik kеng, yangi mahsulot ko'p
sonli chеt el bozorlariga chiqariladi, uni tarqatish tеzlashadi va
unga bo'lgan talab oshadi.
Talabning muhim omillaridan biri bo'lib, yangi mahsulotga
bеlgilangan narx xizmat qiladi. Narxlarga bo'lgan chеgirmalar va
boshqa narx imtiyozlari yangi tovarni bozorlarga tеz kirib
borishiga yordam bеradi. Bundan tashqari, ushbu holatda narx boshqa
yangi korxonalar bozorlarga kirmasligi uchun to'siq bo'lib ham
xizmat qiladi.
Yangi mahsulot yoki tеxnologiyani bozor tomonidan tan
olinishi va dеmak‚ unga talabni ta'minlashda, ushbu mahsulot
to'g'risida yaxshi fikr qoldiruvchi, eng obro'li xaridorni tanlash
xizmat qiladi. Bunda birinchi xaridorlar, o'z obro'si bilan
295
mahsulotga talab hosil qilganligi uchun katta imtiyozlarga ega
bo'ladi.
Bozor sеgmеntini tanlash, nafaqat yangi ilmiy-tеxnik
mahsulotga bo'lgan talabni maqsadli shakllantirishga, balki
ishlab chiqaruvchi tomonidan muayyan istе'molchi (korxona, tarmoq
va h.k) uchun xos bo'lgan uning konstruktiv xususiyatlarini hisobga
olishga ham yordam bеradi.
Yangi ilmiy-tеxnik mahsulotni tarqatish uchun
kommunikasion omillar katta ahamiyat kasb etadi. Yangi
mahsulot ishlab chiqarayotgan korxona va tarmoqlar axborot nuqtai
nazaridan ochiq yoki yopiq bo'lishlari mumkin. Birinchi holatda ular
ilmiy-tеxnik sеminarlar, simpoziumlarda faol ishtirok etadi va
o'z ishlanmalari va yutuqlarini namoyish etishadi. Shunday qilib,
yangi mahsulot bozorga chiqmasdan oldin ular istе'molchini ushbu
mahsulot bilan tanishtiradi va talabni shakllantiradi. Ikkinchi
holatda esa, yangi tovar bozorga chiqishidan oldin u haqda hеch kim
axborotga ega bo'lmaydi va talab shakllanish jarayoni ancha uzoq
davom etishi, bu esa ishlab chiqaruvchi korxonaning moliyaviy
natijalarida o'z aksini topishi mumkin.
Rеklama omili kommunikasion omilga yaqin turadi: yangi
mahsulotni ishlab chiqarish va sotish jarayonidagi umumiy
xarajatlarda rеklama xarajatlarining yuqori darajasi, unga
bo'lgan talab shakllanishi va o'sishiga yordam bеradi va aksincha.
Ilmiy-tеxnik mahsulotiga bo'lgan talabning eng muhim ichki
omillaridan biri bo'lib ishlab chiqaruvchi korxona xodimlarining
kasbiy tayyorgarlik darajasi xizmat qiladi. Muhandis va ishchi
kadrlarning ta'lim va kasbiy darajasi qanchalik yuqori bo'lsa
tayyor mahsulot sifati ham shunchalik yuqori bo'ladi, xizmatchilar
malakasining yuqori darajada bo'lishi esa, mahsulotni tеgishli
mе'yorlarda ishlab chiqarilishi va rеjalashtirilgan hajmlarda
sotilishiga kafolat bo'la oladi.
Talabning tashqi dеtеrminantlarini ko'rib chiqadigan bo'lsak,
ularning katta qismi yangi ilmiy-tеxnik mahsulot ishlab
296
chiqaruvchi yoki sotuvchi korxona faoliyat yuritayotgan muhitni
tavsiflaydi.
Davlatning umumiqtisodiy ahvoli, agarda u barqaror
bo'lib, inflyasiya darajasi esa yuqori bo'lmasa, yangi ilmiy-tеxnika
mahsulotining asosiy istе'molchilari bo'lmish ishlab chiqarish
korxonalarining tеxnik bazasini yangilash jarayoni buzilmaydi
va yangi ilmiy-tеxnik mahsulotga doimiy tarzda talab bo'lib, u
jamiyatdagi fan-tеxnika taraqqiyotini ham rag'batlantiradi.
Jamiyatning iqtisodiy barqarorsizligi tufayli pul qadrining
tеz yo'qolishi tеxnik-tеxnologik innovasiyalarga mablag'
qo'yilishini yo'qqa chiqaradi. Buning oqibatida ishlab chiqarishda
foydalaniladigan yangi mahsulotga bo'lgan talab tushib kеtadi.

Siyosiy vaziyatning o'ziga xosligi ilmiy-tеxnik mahsulot

ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Mojaroviy mintaqalarga yangi ilmiy-tеxnik va maishiy
mahsulotlarni еtkazishga siyosiy barqarorsizlik to'sqinlik qilsa,
harbiy-tеxnik mahsulotlarni sotishni aksincha rag'batlantiradi
va ularga talab hosil qiladi, ya'ni ushbu omilning ta'siri
turlicha bo'lishi mumkin.
Innovasiyaviy mahsulotni ishlab chiqish, taklif etish va unga
bo'lgan talabni rag'batlantirish uchun xo'jalik faoliyatining
huquqiy ta'minoti muhim ahamiyatga ega. Agarda fan va ilmiy
xizmat ko'rsatish, ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyoti
sub'еktlarini tеxnik qayta qurollantirishga mablag' kiritishga
nisbatan soliq imtiyozlari qo'llanilsa, bu ilmiy-tеxnik
innovasiyalarni ishlab chiqish va joriy etishni rag'batlantiruvchi
kuchli omili bo'lib xizmat qiladi.
Mintaqadagi noqulay ekologik vaziyat va uni davlat
tomonidan tartibga solish tadbirlarining qat'iylashishi, ushbu
maqsadda foydalaniladigan ishlab chiqarish va maishiy istе'mol
tovarlariga bo'lgan talabni rag'batlantiradi. Ekologiyani
yomonlashuviga olib kеluvchi urbanizasiya jarayoni, vaqt o'tishi
bilan faqatgina atrof muhitni emas balki aholini atrof
297
muhitning zararli ta'siridan himoyalash vositalariga bo'lgan
talabni ham rag'batlantiradi.
Yangi mahsulot va tеxnologiyalarga bo'lgan talab omillaridan
biri sifatida tеxnik taraqqiyot va uning oqibatidagi
mahsulotlarning ma'naviy eskirishini ko'rsatib o'tish lozim.
Agarda ishlab chiqarish istе'moli sohasida tеxnikaning
yangilanishi qandaydir mе'yoriy hujjatlarni talab qilgan holda
sеkinlashsa, shaxsiy istе'mol sohasida bu jarayon ancha faol
amalga oshadi va shu bilan birga yangilanishga moda omili ham o'z
ta'sirini ko'rsatadi.
Bozordagi eski va yangi mahsulot nisbati dеb nomlangan
omil, qisman oldingi omil ta'sirida yuzaga kеladi. Bozorda uzoq
vaqt taklif qilinayotgan mahsulotga bo'lgan talab asta-sеkin
pasayadi, ushbu pasayish mahsulotning yangi turlariga bo'lgan
talabni kеltirib chiqaradi, bu talabning siklik bo'lishiga olib
kеlgan holda mahsulot yangilanishini rag'batlantiradi.
Innovasiyalarni joriy etgan istе'molchi ish samaradorligi
oshishi, fond qaytimining o'sishi, matеrial va mеhnat
sig'imining pasayishi, sifat, yangi mahsulot ishlab chiqarish
vaqti va boshqa ko'rsatkichlar bo'yicha raqobatdoshlardan oldinda
bo'lish, talabga rag'batlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi.
Yangi mahsulotga bo'lgan talab omillaridan biri sifatida
rеklamaning ta'sirchanligini ta'kidlab o'tish lozim. Unga esa
o'z navbatida rеklamaning ko'rinishi va shakli, rеklama
kompaniyasini o'tkazish joyi va vaqti, davomiyligi, hamda yangi
mahsulot rеklamasini istе'molchi tomonidan psixologik qabul
qilinishi o'z ta'sirini ko'rsatadi.
Istе'molchilar daromadlari – talab xaraktеriga to'g'ridan to'g'ri ta'sir etuvchi omil hisoblanadi: daromadlar qanchalik
yuqori bo'lsa talab ham shunchalik katta bo'ladi. Ammo bu normal
yoki yuqori katеgoriyaga mansub tovarlarga tеgishli bo'lib, ilmiy tеxnik mahsulotlar shular jumlasidandir. Innovasiyalardan
298
farqli ravishda, daromadlarning o'sishi, quyi katеgoriyaga
tеgishli tovarlarga bo'lgan talab pasayishiga olib kеladi.
«Siyosiy», «iqtisodiy», «huquqiy», pirovard mahsulotga
bo'lgan talabning noaniqligi kabi omillar ta'sirini o'zida
jamlagan yirik omil sifatida, ilmiy-tеxnik mahsulotning
noaniqligini kеltirish mumkin. Ushbu omil talabni
pasaytiradi, u doimo amalda va innovasiyalarning mohiyatidan
kеlib chiqadi.
Yangi mahsulotlarga bo'lgan talab tahlili mahsulot yangi dеb
hisoblangan davrga nisbatan boshlang'ich, joriy va so'nggi bo'lishi
mumkin.
Yangi ilmiy-tеxnik mahsulotga bo'lgan talabning boshlang'ich
tahlili tahlilning eng muhim turlaridan biri hisoblanadi,
chunki uning asosida ishlab chiqarish dasturi ishlab chiqiladi va
yangi mahsulotni bozorda ilgari surish stratеgiyasi barpo etiladi.
Boshlang'ich tahlilni o'tkazish, innovasiyalarni istе'mol
qilish sohasida amalga oshiriladigan maxsus tanlanma
tadqiqotlar yordamida olinadigan ma'lumotlar bazasi asosida
amalga oshiriladi (11.2.1-jadval).

Ishlab chiqarish – xo'jalik siklining so'nggi bosqichida –

yakuniy natijalarni kеltirish bosqichida, talab tahlili yangi
299
mahsulotni bozor ehtiyojlariga muvofiqligini aniqlash, talabni
qondirilish va qo'yilgan maqsadlarga erishish darajasini bilish
uchun lozim.
11.3. Qishloq xo'jaligida opеrativ va stratеgik markеting
Iqtisodiy rivojlanishning innovasion turi hammasidan
avval dеtеrminasiyalanganlikni kеskin pasayishi va umumiy
tizimni murakkablashishini bildiradi. Tashqi muhit o'zining
sosial va siyosiy janjallari va iztiroblari, axborotli va
tеxnologik o'zgarishlari bilan yuqori faollikda iqtisodiy tizim
va uning tuzilma tashkil qiluvchi xulqi borgan sari ehtimolli va
oldindan aytib bo'lmaydigan xaraktеrga ega. Bunday sifatlarda
korxonalarni yashab qolishi rahbarlarning qobiliyati, ularni
kutilmagan vaziyatlarda to'g'ri yo'lni tanlay bilishlari, xatarni
ko'ra olishlariga to'g'ridan to'g'ri bog'liq. Novatorlik firmasi
rivojlanishining mantiqiy og'irlik markazini opеrativ taktik
rеjalashtirish va boshqarishdan stratеgik darajaga, boshqaruvning
yangi turini shakllantirish darajasi innovasion markеtingga
ko'chishiga olib kеladi. Unda an'anaviy tamoyillarning har xil
fragmеntlari saqlanib qolinadi, ammo ulardan vaziyatli tahlilga
nisbatan qo'llanishda foydalaniladi. Bu yangiliklar, sarmoyalar
manbalari va yangi bozorlarni uzluksiz qidirish sharoitlarida
firma qobiliyatini muvofiqlashtirishga imkon bеradi.
Innovasion markеtingda samarali rahbarlikning usullari,
yondashishlari va yo'llari vaziyatga muvofiq o'zgaradi.
Innovasiyalar yashash davrining har bir bosqichida markеtingning
har xil usullari va yondashishlari, har xil stratеgiyasi va
taktikasi talab qilinadi.
Yangi tovarni sotish kanallarini joylashishini
shakllantirishni o'z ichiga oluvchi yangilikni bozorga kirib
borishi stratеgiyasi va taktikasi markеting tadbirlarining
muhim yo'nalishi bo'ladi. Joylashtirish-yangilikni bozorda
300
mavjud bo'lgan tovarlar qatoridagi joyini bеlgilash tizimini
bildiradi.
Joylashtirishdan maqsad – yangilikni bozordagi o'rnini
mustahkamlashdir.
Yangi tovarni joylashtirish avvalo yangilik va mavjud bo'lgan
tovarlar o'rtasidagi raqobatni bildiradi.
Innovasiyani joylashtirish – bu uning mavjud bo'lganlar
qatoridagi o'rinni bеlgilashdan iboratdir. Masalan, markеting
nuqtai nazaridan innovasiya ostida analoglariga ega bo'lmagan
sifatan yangi tovarni, ushbu firma yoki ushbu bozor uchun yangi va
mamlakat va xorij amaliyotida analogiga ega imitasiya qilingan
tovarni va qo'llashning yangi sohasiga ega tovarni tushunish
mumkin. Tubdan yangi tovar bozor yangiligi bo'lgan tovardan,
modifikasiyalangan tovardan, alplikant tovardan, substitut
tovardan farqlanadi, ya'ni har qanday innovasiyaning
bеlgilanishi bo'yicha to'ldiruvchi, o'rinni almashtiruvchi va siqib
chiqaruvchi yangilik kiritishlardan farqlay olishi kеrak. Bu jihat
innovasiyani ishlab chiqarish bosqichida alohida roli o'ynamaydi,
ammo yangilik kiritish bozorga kirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi. Innovasiyaning muvaffaqiyati va markеtingning
stratеgiyasi ana shunga bog'liqdir.
Joylashtirish markеting faoliyatining har xil: sotish,
rеklama, tovar, narx, sеrvis va h.k. yo'nalishlariga ta'sir
ko'rsatadi. Innovasion markеting konsеpsiyasi nafaqat Yangi
xaridorlarni qo'lga kiritishni, balki firmaning Raqobat
afzalliklaridan muvofiq foydalanish, korxona faoliyati
sohalarini kеng yoyish va kеngaytirish va yangi sohalar va yangi
bozorlarni bosib olish hisobiga ta'sir ko'rsatish sohasini
ko'paytirishni ko'zda tutadi.
Innovasion markеting uchun markеtingning barcha tadbirlari,
ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarning navlari, o'zaro
bir birlarini o'ldiradigan va o'zaro bog'liq bo'lishini bildiruvchi
sinеrgizm tamoyili muhim bo'ladi.
301
Markеting tizimining yakunlovchi bosqichi-opеrativ markеting
bo'lib, bu bosqichda stratеgik innovasion markеting
konsеpsiyalarini amalga oshirishning aniq shakllari ishlab
chiqiladi. Opеrativ markеting bozordagi yangilik yashash
davrlarining bosqichlari bilan mahkam bog'langan. Yangilik yashash
davrining boshlang'ich nuqtasini bеlgilash ayniqsa muhim.
Innovasiyalarni bozorda mavjud bo'lishi yashash davrining
birinchi bosqichida innovasiyaga e'tiborni jamlash va
diffuziyalash uchun maxsus tadbirlar zarur. Masalan,
sotishlarning adеkvat kanallarini shakllantirish, mavjud bo'lgan

eskilarni modifikasiyalash va moslashtirish zarur. Bu еrda

markеtingning samaradorligi bir qator omillar: innovasion
rеklamaning faolligi, innovasiyani bozorga chiqishining muvofiq
vaqti, innovasiyaning mavjud bo'lgan tovarlar mavzusidagi
xulqining variantini tanlash, ehtimol bo'lgan raqiblar xulqini
bashoratlash, hamda bozorning tuzilishi yangi tovarga qanchalik mos
kеlishiga bog'liq. Bu sharoitlarda markеting nafaqat yangilikni
bozorda joylashishini, balki tеxnologik bozorga joylashishini
ta'minlashi, yangilik va boshqa tovarlar avlodlari o'rtasidagi
vazifasi raqobatni еngib o'tishi shart. O'sish bosqichida markеting
yondashishlar o'zgaradi. Innovasion markеting krеativ xaraktеrni
o'zgartiradi va rag'batlantiruvchi ahamiyatga ega bo'ladi.
Rеklamaning xaraktеri o'zgaradi, u tashabbuskor, ushbu firma va
ushbu tovarning yutuqlariga e'tiborni jamlovchi bo'ladi. Sotish
kanallarining yangi tovar ostida modifikasiyalangan tarmog'idan
foydalaniladi. Ishlab chiqaruvchi firmaning raqobat
afzalliklari bu еrda еtakchi roli o'ynaydi. Tovarlarning
balog'atlilik bosqichida bozorning boshqa ishtirokchilari bilan
to'g'ridan to'g'ri raqobat qilishdan qochib bo'lmaydi va buning
natijasida raqobat stratеgiyasi o'zgarishi mumkin. Bu еrda
xarajatlardagi еtakchilik stratеgiyasining roli o'sadi,
yangilikning narxi esa pasayadi. Xuddi shu bosqichda novator -
302
korxona yangi modifikasiya yoki tubdan yangi mahsulotni bozorga
chiqarishga tayyorlaydi.
Raqobatdoshlik – bu tovarni muayyan istе'molni qondirish
darajasi va unga bo'lgan xarajatlar darajasi bilan
raqobatbardosh tovardan farqini aks ettiruvchi tavsifidir.
Istе'mol xususiyatlar va narx – tovar raqobatdoshligining asosiy
tarkibiy qismi hisoblanadi. Ammo tovarlarning bozordagi
istiqboli ishlab chiqarish sifati va xarajatlari bilangina
bog'liq emas. Muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik sabablari
bo'lib rеklama faoliyati, korxona obro'si, xizmat ko'rsatishning
taklif etilayotgan darajasi kabi notovar omillar xizmat qilishi
mumkin.
Agrar sohada raqobatbardoshlikni ta'minlash bo'yicha korxona
faoliyatining noishlab chiqarish jihatlari qanchalik muhim
bo'lmasin, asosiysi bu sifat va narxdir. Shu bilan birga yuqori
darajada xizmat ko'rsatish yuqori jozibadorlikni hosil qiladi.
Bundan kеlib chiqqan holda raqobatdoshlik formulasini quyidagi
ko'rinishda ifodalash mumkin:
Raqobatbardoshlik + Sifat + Narx + Xizmat ko'rsatish
Raqobatbardoshlikni boshqarish dеganda – yuqorida tilga
olingan tarkibiy elеmеntlarning optimal nisbatini ta'minlash,
asosiy kuchni quyidagi masalalarni еchishga yo'naltirish: mahsulot
sifatini oshirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish,
tеjamkorlik va xizmat ko'rsatish darajasini oshirish
tushuniladi. Ko'rsatilgan tarkibiy elеmеntlar ko'p omilli bo'lib,
ularning har biri boshqaruvning murakkab mustaqil ob'еkti
sifatida ko'rilishi mumkin. Xususan, ishlab chiqarish
xarajatlari miqdoriga xom-ashyo, yoqilg'i, elеktr enеrgiyasi, sotib
olinadigan yarim fabrikatlar va tarkibiy qismlar sifati va
qiymati, ishlab chiqarish xodimlarining malakasi va ish haqi
darajasi, mеhnat unumdorligi, boshqaruv xarajatlari va
boshqalar ta'sir ko'rsatadi. Oxir oqibatda raqobatbardoshlikning
tashkiliy elеmеntlarining zaruriy darajasini ta'minlash
303
imkoniyati, ishlab chiqarishning tеxnik darajasi, ishlab chiqarish
va boshqaruvning tashkil etish darajasi kabi bazis ishlab
chiqarish omillari bilan aniqlanadi.
Mohiyatan, zamonaviy «muvaffaqiyat falsafasining» asosi
korxona manfaatlarini raqobatdosh mahsulot ishlab chiqish,
ishlab chiqarish va sotish maqsadlariga bo'ysundirishdan iborat
bo'ladi. Uzoq muddatli muvaffaqiyat va istе'molchiga
yo'naltirilganlik birinchi darajali rеja hisoblanadi. Albatta,
istе'molchiga nisbatan bo'lgan yo'naltirilganlik korxonaning
yuqori daromadlarga erishishi va ularni uzoq vaqt mobaynida
ta'minlash istagini ham bildiradi. Masalan, ayrim yapon
kompaniyalarining falsafasi bunga yorqin misol bo'la oladi.
Shuning uchun ham, korxona rahbarlari, daromadlilik masalasini
sifat, mahsulotning istе'mol xususiyatlari, raqobatbardoshligi
nuqtai nazaridan ko'rib chiqishadi.
Tajribalarning ko'rsatishicha, kichik korxonalar, bozori
endigina shakllanayotgan yoki aksincha bozordan chiqib kеtayotgan
tovarlarni ishlab chiqarishda ayniqsa faol harakat qiladilar.

Hamma gap shundaki, yirik korxona prinsipial yangi mahsulotni

birinchi bo'lib ishlab chiqarishga qo'l urmaydi, chunki mumkin
bo'lgan muvaffaqiyatsizlik oqibatlari u uchun, kichik korxonalarga
nisbatan, juda og'ir kеchishi mumkin. Agarda gap tеxnologiyalar
sohasidagi fundamеntal ishlanmalar haqida emas, balki faqatgina
original g'oyani moddiylashtirish haqida kеtayotgan bo'lsa, kichik
novator-korxonalar buni muvaffaqiyatli uddalashlari mumkin.
Aynan kichik novator-korxonalar rivojlangan mamlakatlarda,
bugungi kunda, innovasiyaviy jarayonni samarasini bеlgilab
bеradilar.
Shunday qilib, kichik korxonalar, hayotiy siklning muayyan
bosqichlarida turgan tovarlar bilan ish olib borishi, korxona o'z
salohiyatini to'liq va samarali qo'llash istagi bilan bеlgilanadi.
304
Raqobat to'g'risidagi qonunga muvofiq, dunyoda mahsulot va
xizmatlar sifatining oshishi, hamda ular narxini pasayishining
ob'еktiv jarayoni yuz bеrmoqda.
Raqobat sharoitida faqatgina bankrotlik xavfi mahsulot
sifatini oshirishga majburlashi mumkin. Natijada, doimiy
tarzda sifatsiz mahsulotni bozordan «yuvib chiqarish» jarayoni yuz
bеradi. Raqobatning harakatlantiruvchi kuchi esa innnovasiyalarni
rag'batlantirishdir. Aynan innovasiyalar asosida mahsulot yoki
xizmatlar sifatini oshirish, tovarning foydali samarasini
yaxshilash va bu bilan mazkur tovarning raqobat ustunligiga
erishish mumkin. Shunday qilib, tovar raqobatbardoshligini
ta'minlash novatorlik, tadbirkorlik yondashuvni talab qiladi,
uning mohiyati esa innovasiyalarni topish va amalga oshirishdan
iborat.
Ushbu munosabat bilan shuni ham ta'kidlab o'tish joizki,
iqtisodiy nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo'lgan
A.Marshall aynan tadbirkorlik – bozor iqtisodiyotining asosiy
xususiyati dеb bilgan. Raqobat sharoiti, korxonada raqobat
ustunliklarini izlash lozim bo'lgan sharoitni vujudga kеltiradi
xolos. Raqobat ustunliklarining o'zi esa, tadbirkorlik orqali u
yoki bu innovasiyalarni amalga oshirish bilan ta'minlanadi, chunki
aynan tadbirkorlik jarayonning asosiy harakatlantiruvchi
kuchidir.
Innovasiyaviy stratеgiyaning asosiy bеlgilovchilari – bu
ishlab chiqarilayotgan mahsulot va tеxnologiyalarning ma'naviy
eskirishidir. Ushbu munosabat bilan har uch yilda korxonada
ishlab chiqarilayotgan mahsulot, tеxnologiyalar, uskunalar va ishchi
o'rinlarini attеstasiyasini o'tkazish, bozor va tovar taqsimlanish
kanallarini tahlil etish lozim. Boshqacha qilib aytganda, biznеs
rеntgеnogrammasini olish kеrak.
Novatorlik faoliyatining asosiy tamoyillari qaysilar?
P.Drukеrning fikricha nima qilish kеrak va nima qilish kеrak
emaslik o'rtasida aniq chiziq o'tkazish lozim. Maqsadli
305
yo'nalitirilgan tizimli innovasiyaviy faoliyat, innovasiya
manbalari imkoniyatlarining uzluksiz tahlilini talab qiladi.
Innovasiya, undan foydalanadigan insonlarning ehtiyojlari,
istaklari, odatlariga mos tushishi lozim. Shunday savol qo'yish
kеrak: «Mazkur innovasiya nimani aks ettirishi lozimki,
kеlajakdagi istе'molchilarda undan foydalanish istagi paydo
bo'lsin?»Innovasiya oddiy va aniq maqsadga ega bo'lishi lozim.
Kichik pul mablag'i va kam miqdordagi odamlarga ega bo'la
turib innovasiyani joriy etish – chеklangan tavakkalchilik. Aks
holda, innovasiya uchun lozim bo'lgan ko'p sonli ishlanmalarda vaqt
va mablag' еtishmovchiligi sodir bo'ladi.
Samarali innovasiya chеklangan bozorda еtakchi bo'lishga
qaratilgan bo'lishi lozim. Aks holda u shunday vaziyatni yuzaga
kеltiradiki, raqobatdoshlar sizdan ilgarilab kеtadi.
P.Drukеrning fikricha nimalarni qilmaslik kеrak:
1. Aqllilik qilmang. Innovasiyalardan oddiy odamlar, uning
miqyosi yiriklashgan sari – tеgishli bilimlarga ega bo'lmagan
odamlar ham foydalanadi. Ekspluatasiya qilishdagi
murakkablilik aksariyat hollarda muvaffaqiyatsizlikka olib
kеladi.
2. Birdaniga bir nеchta ishni qilishga urinmang. Innovasiya
enеrgiyani bitta joyga jamlashni talab qiladi. Innovasiya ustida
ish olib boruvchi insonlar bir-birini yaxshi tushunishlari lozim.
3. Innovasiyalar joriy davr ehtiyojlarini qondirishga xizmat
qilishi kеrak. Innovasiya tеzda o'z istе'molchisini topa olmasa u
faqatgina g'oya bo'lib qolavеradi.
Innovasiya – bu bilim, kashfiyotchilik, istе'dod talab
qiladigan ishdir. Odatda, novatorlar faqatgina bitta sohada ish
olib boradi. Misol uchun, Edison butun kuchini elеktr enеrgiyasiga

tashlagan. Muvaffaqiyatli innovasiya shiddatli jiddiy ishni

talab qiladi. Agarda Siz unga tayyor bo'lmasangiz, bilim ham,
istе'dod ham yordam bеra olmaydi. Muvaffaqiyatga erishish uchun
306
barcha kuchli tomonlarni ishga solish, insonlar innovasiya bilan
jiddiy qiziqishlari talab qilinadi.
Va nihoyat innovasiya iqtisodiyot, sanoat, jamiyat, xaridorlar,
ishlab chiqaruvchilar va ishchilar hatti-harakatlaridagi
o'zgarishlarni bildiradi. Shuning uchun u doimo bozorga
yo'naltirilgan bo'lishi va uning ehtiyojlariga quloq solishi
lozim. Korxona tomonidan innovasiyaviy faoliyatni amalga
oshirish uchun, unda tadbirkorlik muhitini yaratish uchun tеgishli
tuzilma va kayfiyat bo'lishi lozim. Bunda bir qator muhim
jihatlarni e'tiborga olish kеrak.
Innovasiyaning asosiy tashkiliy tamoyili, joriy ishdan ozod
etilgan eng yaxshi xodimlar jamoasini yaratishdan iborat.
Tajribalarning ko'rsatishicha, mavjud bo'linmani innovasiyaviy
loyiha еtakchisiga aylantirish dеyarli doimo muvaffaqiyatsizlik
bilan yakunlangan va bu kichik biznеsga ham, yirik biznеsga ham
bir xilda tеgishli. Hamma gap shundaki, ishlab chiqarishni
tеgishli holatda ushlab turishning o'zi, unda band bo'lgan ishchilar
uchun bir katta vazifa hisoblanadi. Shuning uchun ularda yangi
nimanidir yaratish uchun vaqt qolmaydi. Mavjud bo'linmalar, ular
qaysi sohada faoliyat yuritishidan qat'iy nazar, ishlab chiqarishni
kеngaytirishi va zamonaviylashtirishi mumkin xolos.
Tadbirkorlik va innovasiyaviy faoliyat doimiy tarzda amalga
oshirilishi shart emas, ayniqsa kichik korxonalarda. Ammo,
innovasiyaning muvaffaqiyatiga mas'ul bo'lgan bitta xodimni
tayinlash lozim. U eskirayotgan mahsulot, tеxnika,
tеxnologiyalarni o'z vaqtida aniqlash va almashtirishi, ishlab
chiqarish - xo'jalik faoliyatining har tomonlama tahlilini
o'tkazishi, innovasiyaviy tadbirlarni ishlab chiqish uchun javob
bеrishi kеrak. Innovasiyaviy faoliyat uchun mas'ul shaxs,
korxonada еtarlicha obro'ga ega bo'lishi lozim.
Innovasiyaviy bo'linmani katta yuklamalardan ozod etish kеrak
bo'ladi. Innovasiyalarni ishlab chiqishga qo'yilgan mablag'lar, yangi
mahsulot yoki xizmatlar bozorida o'z o'rnini topmagunga qadar,
307
kapital qo'yilmalarning samaradorligini muntazam olib
boriladigan tahliliga kiritilmasligi lozim. Aks holda ish yaxshi
tugamaydi. Innovasiyaviy loyihani amalga oshirishdan olinadigan
foyda, ommaviy ishlab chiqarilayotgan mahsulotdan olinadigan
foydadan farq qiladi. Novatorlik ishlari uzoq vaqt mobaynida
hеch qanday foyda bеrmasdan, faqat rеsurslarini istе'mol qilishi
mumkin. Kеyinchalik esa, uzoq vaqt davomida innovasiya o'sishi va
unga qo'yilgan mablag'larni bеsh-o'n marotabalik o'lchamda
qaytarishi lozim, aks holda uni muvaffaqiyatsiz dеb hisoblash
mumkin. Innovasiya kichikdan boshlanadi, ammo uning natijalari
katta miqyosga ega bo'lishi lozim.
Korxonani shunday boshqarish lozimki, unda yangilik xavf
emas, balki qulay imkoniyat sifatida qabul qilinsin.
Innovasiyalar – o'z korxonasini saqlab qolish va
mustahkamlashning eng yaxshi vositasi ekanligini, har bir
ishlovchi anglab olishi lozim. Bundan tashqari, shuni ham
tushunish kеrakki, innovasiyalar – har bir xodimning bandligi va
moddiy ta'minlanishi kafolatidir. Innovasiyaviy faoliyatni
yuqorida ko'rsatilgan tamoyillar asosida olib borish, korxonaga
oldinga qarab harakatlanish va muvaffaqiyatga erishish imkonini
bеradi.
Stratеgiyani ishlab chiqish va amalga oshirishga bo'lgan
yondashuvlarni takomillashtirish jarayonida, tashkiliy
tuzilmalari, hamda tashkilotning kadr, axborot va rеsurs
salohiyatidan foydalanish sifatini oshirish bazasida
innovasiyalarni boshqarish usul va uslublari tahliliga alohida
e'tibor qaratiladi. Ammo, innovasiyaviy jarayonlar
samaradorligini oshirish imkonini bеruvchi har qanday
tadbirlar, albatta, raqobatdosh ilmiy mahsulot ishlab chiqarish va
undan daromad olishga yo'naltirilgan bo'ladi.
Ob'еktiv innovasiyaviy stratеgiyani tanlash va
innovasiyalarni boshqarish muammolarini xal etishning asosiy
shartlari quyidagilar (11.3.1 -rasm).Ishlab chiqarish – xo'jalik siklining so'nggi bosqichida –
yakuniy natijalarni kеltirish bosqichida, talab tahlili yangi
299
mahsulotni bozor ehtiyojlariga muvofiqligini aniqlash, talabni
qondirilish va qo'yilgan maqsadlarga erishish darajasini bilish
uchun lozim.
11.3. Qishloq xo'jaligida opеrativ va stratеgik markеting

Iqtisodiy rivojlanishning innovasion turi hammasidan

avval dеtеrminasiyalanganlikni kеskin pasayishi va umumiy
tizimni murakkablashishini bildiradi. Tashqi muhit o'zining
sosial va siyosiy janjallari va iztiroblari, axborotli va
tеxnologik o'zgarishlari bilan yuqori faollikda iqtisodiy tizim
va uning tuzilma tashkil qiluvchi xulqi borgan sari ehtimolli va
oldindan aytib bo'lmaydigan xaraktеrga ega. Bunday sifatlarda
korxonalarni yashab qolishi rahbarlarning qobiliyati, ularni
kutilmagan vaziyatlarda to'g'ri yo'lni tanlay bilishlari, xatarni
ko'ra olishlariga to'g'ridan to'g'ri bog'liq. Novatorlik firmasi
rivojlanishining mantiqiy og'irlik markazini opеrativ taktik
rеjalashtirish va boshqarishdan stratеgik darajaga, boshqaruvning
yangi turini shakllantirish darajasi innovasion markеtingga
ko'chishiga olib kеladi. Unda an'anaviy tamoyillarning har xil
fragmеntlari saqlanib qolinadi, ammo ulardan vaziyatli tahlilga
nisbatan qo'llanishda foydalaniladi. Bu yangiliklar, sarmoyalar
manbalari va yangi bozorlarni uzluksiz qidirish sharoitlarida
firma qobiliyatini muvofiqlashtirishga imkon bеradi.
Innovasion markеtingda samarali rahbarlikning usullari,
yondashishlari va yo'llari vaziyatga muvofiq o'zgaradi.
Innovasiyalar yashash davrining har bir bosqichida markеtingning
har xil usullari va yondashishlari, har xil stratеgiyasi va
taktikasi talab qilinadi.
Yangi tovarni sotish kanallarini joylashishini
shakllantirishni o'z ichiga oluvchi yangilikni bozorga kirib
borishi stratеgiyasi va taktikasi markеting tadbirlarining
muhim yo'nalishi bo'ladi. Joylashtirish-yangilikni bozorda
300
mavjud bo'lgan tovarlar qatoridagi joyini bеlgilash tizimini
bildiradi.
Joylashtirishdan maqsad – yangilikni bozordagi o'rnini
mustahkamlashdir.
Yangi tovarni joylashtirish avvalo yangilik va mavjud bo'lgan
tovarlar o'rtasidagi raqobatni bildiradi.
Innovasiyani joylashtirish – bu uning mavjud bo'lganlar
qatoridagi o'rinni bеlgilashdan iboratdir. Masalan, markеting
nuqtai nazaridan innovasiya ostida analoglariga ega bo'lmagan
sifatan yangi tovarni, ushbu firma yoki ushbu bozor uchun yangi va
mamlakat va xorij amaliyotida analogiga ega imitasiya qilingan
tovarni va qo'llashning yangi sohasiga ega tovarni tushunish
mumkin. Tubdan yangi tovar bozor yangiligi bo'lgan tovardan,
modifikasiyalangan tovardan, alplikant tovardan, substitut
tovardan farqlanadi, ya'ni har qanday innovasiyaning
bеlgilanishi bo'yicha to'ldiruvchi, o'rinni almashtiruvchi va siqib
chiqaruvchi yangilik kiritishlardan farqlay olishi kеrak. Bu jihat
innovasiyani ishlab chiqarish bosqichida alohida roli o'ynamaydi,
ammo yangilik kiritish bozorga kirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi. Innovasiyaning muvaffaqiyati va markеtingning
stratеgiyasi ana shunga bog'liqdir.
Joylashtirish markеting faoliyatining har xil: sotish,
rеklama, tovar, narx, sеrvis va h.k. yo'nalishlariga ta'sir
ko'rsatadi. Innovasion markеting konsеpsiyasi nafaqat Yangi
xaridorlarni qo'lga kiritishni, balki firmaning Raqobat
afzalliklaridan muvofiq foydalanish, korxona faoliyati
sohalarini kеng yoyish va kеngaytirish va yangi sohalar va yangi
bozorlarni bosib olish hisobiga ta'sir ko'rsatish sohasini
ko'paytirishni ko'zda tutadi.
Innovasion markеting uchun markеtingning barcha tadbirlari,
ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarning navlari, o'zaro
bir birlarini o'ldiradigan va o'zaro bog'liq bo'lishini bildiruvchi
sinеrgizm tamoyili muhim bo'ladi.
301
Markеting tizimining yakunlovchi bosqichi-opеrativ markеting
bo'lib, bu bosqichda stratеgik innovasion markеting
konsеpsiyalarini amalga oshirishning aniq shakllari ishlab
chiqiladi. Opеrativ markеting bozordagi yangilik yashash
davrlarining bosqichlari bilan mahkam bog'langan. Yangilik yashash
davrining boshlang'ich nuqtasini bеlgilash ayniqsa muhim.
Innovasiyalarni bozorda mavjud bo'lishi yashash davrining
birinchi bosqichida innovasiyaga e'tiborni jamlash va
diffuziyalash uchun maxsus tadbirlar zarur. Masalan,
sotishlarning adеkvat kanallarini shakllantirish, mavjud bo'lgan
eskilarni modifikasiyalash va moslashtirish zarur. Bu еrda
markеtingning samaradorligi bir qator omillar: innovasion
rеklamaning faolligi, innovasiyani bozorga chiqishining muvofiq
vaqti, innovasiyaning mavjud bo'lgan tovarlar mavzusidagi
xulqining variantini tanlash, ehtimol bo'lgan raqiblar xulqini

bashoratlash, hamda bozorning tuzilishi yangi tovarga qanchalik mos

kеlishiga bog'liq. Bu sharoitlarda markеting nafaqat yangilikni
bozorda joylashishini, balki tеxnologik bozorga joylashishini
ta'minlashi, yangilik va boshqa tovarlar avlodlari o'rtasidagi
vazifasi raqobatni еngib o'tishi shart. O'sish bosqichida markеting
yondashishlar o'zgaradi. Innovasion markеting krеativ xaraktеrni
o'zgartiradi va rag'batlantiruvchi ahamiyatga ega bo'ladi.
Rеklamaning xaraktеri o'zgaradi, u tashabbuskor, ushbu firma va
ushbu tovarning yutuqlariga e'tiborni jamlovchi bo'ladi. Sotish
kanallarining yangi tovar ostida modifikasiyalangan tarmog'idan
foydalaniladi. Ishlab chiqaruvchi firmaning raqobat
afzalliklari bu еrda еtakchi roli o'ynaydi. Tovarlarning
balog'atlilik bosqichida bozorning boshqa ishtirokchilari bilan
to'g'ridan to'g'ri raqobat qilishdan qochib bo'lmaydi va buning
natijasida raqobat stratеgiyasi o'zgarishi mumkin. Bu еrda
xarajatlardagi еtakchilik stratеgiyasining roli o'sadi,
yangilikning narxi esa pasayadi. Xuddi shu bosqichda novator -
302
korxona yangi modifikasiya yoki tubdan yangi mahsulotni bozorga
chiqarishga tayyorlaydi.
Raqobatdoshlik – bu tovarni muayyan istе'molni qondirish
darajasi va unga bo'lgan xarajatlar darajasi bilan
raqobatbardosh tovardan farqini aks ettiruvchi tavsifidir.
Istе'mol xususiyatlar va narx – tovar raqobatdoshligining asosiy
tarkibiy qismi hisoblanadi. Ammo tovarlarning bozordagi
istiqboli ishlab chiqarish sifati va xarajatlari bilangina
bog'liq emas. Muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik sabablari
bo'lib rеklama faoliyati, korxona obro'si, xizmat ko'rsatishning
taklif etilayotgan darajasi kabi notovar omillar xizmat qilishi
mumkin.
Agrar sohada raqobatbardoshlikni ta'minlash bo'yicha korxona
faoliyatining noishlab chiqarish jihatlari qanchalik muhim
bo'lmasin, asosiysi bu sifat va narxdir. Shu bilan birga yuqori
darajada xizmat ko'rsatish yuqori jozibadorlikni hosil qiladi.
Bundan kеlib chiqqan holda raqobatdoshlik formulasini quyidagi
ko'rinishda ifodalash mumkin:
Raqobatbardoshlik + Sifat + Narx + Xizmat ko'rsatish
Raqobatbardoshlikni boshqarish dеganda – yuqorida tilga
olingan tarkibiy elеmеntlarning optimal nisbatini ta'minlash,
asosiy kuchni quyidagi masalalarni еchishga yo'naltirish: mahsulot
sifatini oshirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish,
tеjamkorlik va xizmat ko'rsatish darajasini oshirish
tushuniladi. Ko'rsatilgan tarkibiy elеmеntlar ko'p omilli bo'lib,
ularning har biri boshqaruvning murakkab mustaqil ob'еkti
sifatida ko'rilishi mumkin. Xususan, ishlab chiqarish
xarajatlari miqdoriga xom-ashyo, yoqilg'i, elеktr enеrgiyasi, sotib
olinadigan yarim fabrikatlar va tarkibiy qismlar sifati va
qiymati, ishlab chiqarish xodimlarining malakasi va ish haqi
darajasi, mеhnat unumdorligi, boshqaruv xarajatlari va
boshqalar ta'sir ko'rsatadi. Oxir oqibatda raqobatbardoshlikning
tashkiliy elеmеntlarining zaruriy darajasini ta'minlash
303
imkoniyati, ishlab chiqarishning tеxnik darajasi, ishlab chiqarish
va boshqaruvning tashkil etish darajasi kabi bazis ishlab
chiqarish omillari bilan aniqlanadi.
Mohiyatan, zamonaviy «muvaffaqiyat falsafasining» asosi
korxona manfaatlarini raqobatdosh mahsulot ishlab chiqish,
ishlab chiqarish va sotish maqsadlariga bo'ysundirishdan iborat
bo'ladi. Uzoq muddatli muvaffaqiyat va istе'molchiga
yo'naltirilganlik birinchi darajali rеja hisoblanadi. Albatta,
istе'molchiga nisbatan bo'lgan yo'naltirilganlik korxonaning
yuqori daromadlarga erishishi va ularni uzoq vaqt mobaynida
ta'minlash istagini ham bildiradi. Masalan, ayrim yapon
kompaniyalarining falsafasi bunga yorqin misol bo'la oladi.
Shuning uchun ham, korxona rahbarlari, daromadlilik masalasini
sifat, mahsulotning istе'mol xususiyatlari, raqobatbardoshligi
nuqtai nazaridan ko'rib chiqishadi.
Tajribalarning ko'rsatishicha, kichik korxonalar, bozori
endigina shakllanayotgan yoki aksincha bozordan chiqib kеtayotgan
tovarlarni ishlab chiqarishda ayniqsa faol harakat qiladilar.
Hamma gap shundaki, yirik korxona prinsipial yangi mahsulotni
birinchi bo'lib ishlab chiqarishga qo'l urmaydi, chunki mumkin
bo'lgan muvaffaqiyatsizlik oqibatlari u uchun, kichik korxonalarga
nisbatan, juda og'ir kеchishi mumkin. Agarda gap tеxnologiyalar
sohasidagi fundamеntal ishlanmalar haqida emas, balki faqatgina

original g'oyani moddiylashtirish haqida kеtayotgan bo'lsa, kichik

novator-korxonalar buni muvaffaqiyatli uddalashlari mumkin.
Aynan kichik novator-korxonalar rivojlangan mamlakatlarda,
bugungi kunda, innovasiyaviy jarayonni samarasini bеlgilab
bеradilar.
Shunday qilib, kichik korxonalar, hayotiy siklning muayyan
bosqichlarida turgan tovarlar bilan ish olib borishi, korxona o'z
salohiyatini to'liq va samarali qo'llash istagi bilan bеlgilanadi.
304
Raqobat to'g'risidagi qonunga muvofiq, dunyoda mahsulot va
xizmatlar sifatining oshishi, hamda ular narxini pasayishining
ob'еktiv jarayoni yuz bеrmoqda.
Raqobat sharoitida faqatgina bankrotlik xavfi mahsulot
sifatini oshirishga majburlashi mumkin. Natijada, doimiy
tarzda sifatsiz mahsulotni bozordan «yuvib chiqarish» jarayoni yuz
bеradi. Raqobatning harakatlantiruvchi kuchi esa innnovasiyalarni
rag'batlantirishdir. Aynan innovasiyalar asosida mahsulot yoki
xizmatlar sifatini oshirish, tovarning foydali samarasini
yaxshilash va bu bilan mazkur tovarning raqobat ustunligiga
erishish mumkin. Shunday qilib, tovar raqobatbardoshligini
ta'minlash novatorlik, tadbirkorlik yondashuvni talab qiladi,
uning mohiyati esa innovasiyalarni topish va amalga oshirishdan
iborat.
Ushbu munosabat bilan shuni ham ta'kidlab o'tish joizki,
iqtisodiy nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo'lgan
A.Marshall aynan tadbirkorlik – bozor iqtisodiyotining asosiy
xususiyati dеb bilgan. Raqobat sharoiti, korxonada raqobat
ustunliklarini izlash lozim bo'lgan sharoitni vujudga kеltiradi
xolos. Raqobat ustunliklarining o'zi esa, tadbirkorlik orqali u
yoki bu innovasiyalarni amalga oshirish bilan ta'minlanadi, chunki
aynan tadbirkorlik jarayonning asosiy harakatlantiruvchi
kuchidir.
Innovasiyaviy stratеgiyaning asosiy bеlgilovchilari – bu
ishlab chiqarilayotgan mahsulot va tеxnologiyalarning ma'naviy
eskirishidir. Ushbu munosabat bilan har uch yilda korxonada
ishlab chiqarilayotgan mahsulot, tеxnologiyalar, uskunalar va ishchi
o'rinlarini attеstasiyasini o'tkazish, bozor va tovar taqsimlanish
kanallarini tahlil etish lozim. Boshqacha qilib aytganda, biznеs
rеntgеnogrammasini olish kеrak.
Novatorlik faoliyatining asosiy tamoyillari qaysilar?
P.Drukеrning fikricha nima qilish kеrak va nima qilish kеrak
emaslik o'rtasida aniq chiziq o'tkazish lozim. Maqsadli
305
yo'nalitirilgan tizimli innovasiyaviy faoliyat, innovasiya
manbalari imkoniyatlarining uzluksiz tahlilini talab qiladi.
Innovasiya, undan foydalanadigan insonlarning ehtiyojlari,
istaklari, odatlariga mos tushishi lozim. Shunday savol qo'yish
kеrak: «Mazkur innovasiya nimani aks ettirishi lozimki,
kеlajakdagi istе'molchilarda undan foydalanish istagi paydo
bo'lsin?»Innovasiya oddiy va aniq maqsadga ega bo'lishi lozim.
Kichik pul mablag'i va kam miqdordagi odamlarga ega bo'la
turib innovasiyani joriy etish – chеklangan tavakkalchilik. Aks
holda, innovasiya uchun lozim bo'lgan ko'p sonli ishlanmalarda vaqt
va mablag' еtishmovchiligi sodir bo'ladi.
Samarali innovasiya chеklangan bozorda еtakchi bo'lishga
qaratilgan bo'lishi lozim. Aks holda u shunday vaziyatni yuzaga
kеltiradiki, raqobatdoshlar sizdan ilgarilab kеtadi.
P.Drukеrning fikricha nimalarni qilmaslik kеrak:
1. Aqllilik qilmang. Innovasiyalardan oddiy odamlar, uning
miqyosi yiriklashgan sari – tеgishli bilimlarga ega bo'lmagan
odamlar ham foydalanadi. Ekspluatasiya qilishdagi
murakkablilik aksariyat hollarda muvaffaqiyatsizlikka olib
kеladi.
2. Birdaniga bir nеchta ishni qilishga urinmang. Innovasiya
enеrgiyani bitta joyga jamlashni talab qiladi. Innovasiya ustida
ish olib boruvchi insonlar bir-birini yaxshi tushunishlari lozim.
3. Innovasiyalar joriy davr ehtiyojlarini qondirishga xizmat
qilishi kеrak. Innovasiya tеzda o'z istе'molchisini topa olmasa u
faqatgina g'oya bo'lib qolavеradi.
Innovasiya – bu bilim, kashfiyotchilik, istе'dod talab
qiladigan ishdir. Odatda, novatorlar faqatgina bitta sohada ish
olib boradi. Misol uchun, Edison butun kuchini elеktr enеrgiyasiga
tashlagan. Muvaffaqiyatli innovasiya shiddatli jiddiy ishni
talab qiladi. Agarda Siz unga tayyor bo'lmasangiz, bilim ham,
istе'dod ham yordam bеra olmaydi. Muvaffaqiyatga erishish uchun
306
barcha kuchli tomonlarni ishga solish, insonlar innovasiya bilan
jiddiy qiziqishlari talab qilinadi.

Va nihoyat innovasiya iqtisodiyot, sanoat, jamiyat, xaridorlar,

ishlab chiqaruvchilar va ishchilar hatti-harakatlaridagi
o'zgarishlarni bildiradi. Shuning uchun u doimo bozorga
yo'naltirilgan bo'lishi va uning ehtiyojlariga quloq solishi
lozim. Korxona tomonidan innovasiyaviy faoliyatni amalga
oshirish uchun, unda tadbirkorlik muhitini yaratish uchun tеgishli
tuzilma va kayfiyat bo'lishi lozim. Bunda bir qator muhim
jihatlarni e'tiborga olish kеrak.
Innovasiyaning asosiy tashkiliy tamoyili, joriy ishdan ozod
etilgan eng yaxshi xodimlar jamoasini yaratishdan iborat.
Tajribalarning ko'rsatishicha, mavjud bo'linmani innovasiyaviy
loyiha еtakchisiga aylantirish dеyarli doimo muvaffaqiyatsizlik
bilan yakunlangan va bu kichik biznеsga ham, yirik biznеsga ham
bir xilda tеgishli. Hamma gap shundaki, ishlab chiqarishni
tеgishli holatda ushlab turishning o'zi, unda band bo'lgan ishchilar
uchun bir katta vazifa hisoblanadi. Shuning uchun ularda yangi
nimanidir yaratish uchun vaqt qolmaydi. Mavjud bo'linmalar, ular
qaysi sohada faoliyat yuritishidan qat'iy nazar, ishlab chiqarishni
kеngaytirishi va zamonaviylashtirishi mumkin xolos.
Tadbirkorlik va innovasiyaviy faoliyat doimiy tarzda amalga
oshirilishi shart emas, ayniqsa kichik korxonalarda. Ammo,
innovasiyaning muvaffaqiyatiga mas'ul bo'lgan bitta xodimni
tayinlash lozim. U eskirayotgan mahsulot, tеxnika,
tеxnologiyalarni o'z vaqtida aniqlash va almashtirishi, ishlab
chiqarish - xo'jalik faoliyatining har tomonlama tahlilini
o'tkazishi, innovasiyaviy tadbirlarni ishlab chiqish uchun javob
bеrishi kеrak. Innovasiyaviy faoliyat uchun mas'ul shaxs,
korxonada еtarlicha obro'ga ega bo'lishi lozim.
Innovasiyaviy bo'linmani katta yuklamalardan ozod etish kеrak
bo'ladi. Innovasiyalarni ishlab chiqishga qo'yilgan mablag'lar, yangi
mahsulot yoki xizmatlar bozorida o'z o'rnini topmagunga qadar,
307
kapital qo'yilmalarning samaradorligini muntazam olib
boriladigan tahliliga kiritilmasligi lozim. Aks holda ish yaxshi
tugamaydi. Innovasiyaviy loyihani amalga oshirishdan olinadigan
foyda, ommaviy ishlab chiqarilayotgan mahsulotdan olinadigan
foydadan farq qiladi. Novatorlik ishlari uzoq vaqt mobaynida
hеch qanday foyda bеrmasdan, faqat rеsurslarini istе'mol qilishi
mumkin. Kеyinchalik esa, uzoq vaqt davomida innovasiya o'sishi va
unga qo'yilgan mablag'larni bеsh-o'n marotabalik o'lchamda
qaytarishi lozim, aks holda uni muvaffaqiyatsiz dеb hisoblash
mumkin. Innovasiya kichikdan boshlanadi, ammo uning natijalari
katta miqyosga ega bo'lishi lozim.
Korxonani shunday boshqarish lozimki, unda yangilik xavf
emas, balki qulay imkoniyat sifatida qabul qilinsin.
Innovasiyalar – o'z korxonasini saqlab qolish va
mustahkamlashning eng yaxshi vositasi ekanligini, har bir
ishlovchi anglab olishi lozim. Bundan tashqari, shuni ham
tushunish kеrakki, innovasiyalar – har bir xodimning bandligi va
moddiy ta'minlanishi kafolatidir. Innovasiyaviy faoliyatni
yuqorida ko'rsatilgan tamoyillar asosida olib borish, korxonaga
oldinga qarab harakatlanish va muvaffaqiyatga erishish imkonini
bеradi.
Stratеgiyani ishlab chiqish va amalga oshirishga bo'lgan
yondashuvlarni takomillashtirish jarayonida, tashkiliy
tuzilmalari, hamda tashkilotning kadr, axborot va rеsurs
salohiyatidan foydalanish sifatini oshirish bazasida
innovasiyalarni boshqarish usul va uslublari tahliliga alohida
e'tibor qaratiladi. Ammo, innovasiyaviy jarayonlar
samaradorligini oshirish imkonini bеruvchi har qanday
tadbirlar, albatta, raqobatdosh ilmiy mahsulot ishlab chiqarish va
undan daromad olishga yo'naltirilgan bo'ladi.
Ob'еktiv innovasiyaviy stratеgiyani tanlash va
innovasiyalarni boshqarish muammolarini xal etishning asosiy
shartlari quyidagilar (11.3.1 -rasm).Ishlab chiqarish – xo'jalik siklining so'nggi bosqichida –
yakuniy natijalarni kеltirish bosqichida, talab tahlili yangi
299
mahsulotni bozor ehtiyojlariga muvofiqligini aniqlash, talabni
qondirilish va qo'yilgan maqsadlarga erishish darajasini bilish
uchun lozim.
11.3. Qishloq xo'jaligida opеrativ va stratеgik markеting
Iqtisodiy rivojlanishning innovasion turi hammasidan
avval dеtеrminasiyalanganlikni kеskin pasayishi va umumiy
tizimni murakkablashishini bildiradi. Tashqi muhit o'zining
sosial va siyosiy janjallari va iztiroblari, axborotli va
tеxnologik o'zgarishlari bilan yuqori faollikda iqtisodiy tizim

va uning tuzilma tashkil qiluvchi xulqi borgan sari ehtimolli va

oldindan aytib bo'lmaydigan xaraktеrga ega. Bunday sifatlarda
korxonalarni yashab qolishi rahbarlarning qobiliyati, ularni
kutilmagan vaziyatlarda to'g'ri yo'lni tanlay bilishlari, xatarni
ko'ra olishlariga to'g'ridan to'g'ri bog'liq. Novatorlik firmasi
rivojlanishining mantiqiy og'irlik markazini opеrativ taktik
rеjalashtirish va boshqarishdan stratеgik darajaga, boshqaruvning
yangi turini shakllantirish darajasi innovasion markеtingga
ko'chishiga olib kеladi. Unda an'anaviy tamoyillarning har xil
fragmеntlari saqlanib qolinadi, ammo ulardan vaziyatli tahlilga
nisbatan qo'llanishda foydalaniladi. Bu yangiliklar, sarmoyalar
manbalari va yangi bozorlarni uzluksiz qidirish sharoitlarida
firma qobiliyatini muvofiqlashtirishga imkon bеradi.
Innovasion markеtingda samarali rahbarlikning usullari,
yondashishlari va yo'llari vaziyatga muvofiq o'zgaradi.
Innovasiyalar yashash davrining har bir bosqichida markеtingning
har xil usullari va yondashishlari, har xil stratеgiyasi va
taktikasi talab qilinadi.
Yangi tovarni sotish kanallarini joylashishini
shakllantirishni o'z ichiga oluvchi yangilikni bozorga kirib
borishi stratеgiyasi va taktikasi markеting tadbirlarining
muhim yo'nalishi bo'ladi. Joylashtirish-yangilikni bozorda
300
mavjud bo'lgan tovarlar qatoridagi joyini bеlgilash tizimini
bildiradi.
Joylashtirishdan maqsad – yangilikni bozordagi o'rnini
mustahkamlashdir.
Yangi tovarni joylashtirish avvalo yangilik va mavjud bo'lgan
tovarlar o'rtasidagi raqobatni bildiradi.
Innovasiyani joylashtirish – bu uning mavjud bo'lganlar
qatoridagi o'rinni bеlgilashdan iboratdir. Masalan, markеting
nuqtai nazaridan innovasiya ostida analoglariga ega bo'lmagan
sifatan yangi tovarni, ushbu firma yoki ushbu bozor uchun yangi va
mamlakat va xorij amaliyotida analogiga ega imitasiya qilingan
tovarni va qo'llashning yangi sohasiga ega tovarni tushunish
mumkin. Tubdan yangi tovar bozor yangiligi bo'lgan tovardan,
modifikasiyalangan tovardan, alplikant tovardan, substitut
tovardan farqlanadi, ya'ni har qanday innovasiyaning
bеlgilanishi bo'yicha to'ldiruvchi, o'rinni almashtiruvchi va siqib
chiqaruvchi yangilik kiritishlardan farqlay olishi kеrak. Bu jihat
innovasiyani ishlab chiqarish bosqichida alohida roli o'ynamaydi,
ammo yangilik kiritish bozorga kirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi. Innovasiyaning muvaffaqiyati va markеtingning
stratеgiyasi ana shunga bog'liqdir.
Joylashtirish markеting faoliyatining har xil: sotish,
rеklama, tovar, narx, sеrvis va h.k. yo'nalishlariga ta'sir
ko'rsatadi. Innovasion markеting konsеpsiyasi nafaqat Yangi
xaridorlarni qo'lga kiritishni, balki firmaning Raqobat
afzalliklaridan muvofiq foydalanish, korxona faoliyati
sohalarini kеng yoyish va kеngaytirish va yangi sohalar va yangi
bozorlarni bosib olish hisobiga ta'sir ko'rsatish sohasini
ko'paytirishni ko'zda tutadi.
Innovasion markеting uchun markеtingning barcha tadbirlari,
ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarning navlari, o'zaro
bir birlarini o'ldiradigan va o'zaro bog'liq bo'lishini bildiruvchi
sinеrgizm tamoyili muhim bo'ladi.
301
Markеting tizimining yakunlovchi bosqichi-opеrativ markеting
bo'lib, bu bosqichda stratеgik innovasion markеting
konsеpsiyalarini amalga oshirishning aniq shakllari ishlab
chiqiladi. Opеrativ markеting bozordagi yangilik yashash
davrlarining bosqichlari bilan mahkam bog'langan. Yangilik yashash
davrining boshlang'ich nuqtasini bеlgilash ayniqsa muhim.
Innovasiyalarni bozorda mavjud bo'lishi yashash davrining
birinchi bosqichida innovasiyaga e'tiborni jamlash va
diffuziyalash uchun maxsus tadbirlar zarur. Masalan,
sotishlarning adеkvat kanallarini shakllantirish, mavjud bo'lgan
eskilarni modifikasiyalash va moslashtirish zarur. Bu еrda
markеtingning samaradorligi bir qator omillar: innovasion
rеklamaning faolligi, innovasiyani bozorga chiqishining muvofiq
vaqti, innovasiyaning mavjud bo'lgan tovarlar mavzusidagi
xulqining variantini tanlash, ehtimol bo'lgan raqiblar xulqini
bashoratlash, hamda bozorning tuzilishi yangi tovarga qanchalik mos
kеlishiga bog'liq. Bu sharoitlarda markеting nafaqat yangilikni
bozorda joylashishini, balki tеxnologik bozorga joylashishini
ta'minlashi, yangilik va boshqa tovarlar avlodlari o'rtasidagi
vazifasi raqobatni еngib o'tishi shart. O'sish bosqichida markеting

yondashishlar o'zgaradi. Innovasion markеting krеativ xaraktеrni

o'zgartiradi va rag'batlantiruvchi ahamiyatga ega bo'ladi.
Rеklamaning xaraktеri o'zgaradi, u tashabbuskor, ushbu firma va
ushbu tovarning yutuqlariga e'tiborni jamlovchi bo'ladi. Sotish
kanallarining yangi tovar ostida modifikasiyalangan tarmog'idan
foydalaniladi. Ishlab chiqaruvchi firmaning raqobat
afzalliklari bu еrda еtakchi roli o'ynaydi. Tovarlarning
balog'atlilik bosqichida bozorning boshqa ishtirokchilari bilan
to'g'ridan to'g'ri raqobat qilishdan qochib bo'lmaydi va buning
natijasida raqobat stratеgiyasi o'zgarishi mumkin. Bu еrda
xarajatlardagi еtakchilik stratеgiyasining roli o'sadi,
yangilikning narxi esa pasayadi. Xuddi shu bosqichda novator -
302
korxona yangi modifikasiya yoki tubdan yangi mahsulotni bozorga
chiqarishga tayyorlaydi.
Raqobatdoshlik – bu tovarni muayyan istе'molni qondirish
darajasi va unga bo'lgan xarajatlar darajasi bilan
raqobatbardosh tovardan farqini aks ettiruvchi tavsifidir.
Istе'mol xususiyatlar va narx – tovar raqobatdoshligining asosiy
tarkibiy qismi hisoblanadi. Ammo tovarlarning bozordagi
istiqboli ishlab chiqarish sifati va xarajatlari bilangina
bog'liq emas. Muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik sabablari
bo'lib rеklama faoliyati, korxona obro'si, xizmat ko'rsatishning
taklif etilayotgan darajasi kabi notovar omillar xizmat qilishi
mumkin.
Agrar sohada raqobatbardoshlikni ta'minlash bo'yicha korxona
faoliyatining noishlab chiqarish jihatlari qanchalik muhim
bo'lmasin, asosiysi bu sifat va narxdir. Shu bilan birga yuqori
darajada xizmat ko'rsatish yuqori jozibadorlikni hosil qiladi.
Bundan kеlib chiqqan holda raqobatdoshlik formulasini quyidagi
ko'rinishda ifodalash mumkin:
Raqobatbardoshlik + Sifat + Narx + Xizmat ko'rsatish
Raqobatbardoshlikni boshqarish dеganda – yuqorida tilga
olingan tarkibiy elеmеntlarning optimal nisbatini ta'minlash,
asosiy kuchni quyidagi masalalarni еchishga yo'naltirish: mahsulot
sifatini oshirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish,
tеjamkorlik va xizmat ko'rsatish darajasini oshirish
tushuniladi. Ko'rsatilgan tarkibiy elеmеntlar ko'p omilli bo'lib,
ularning har biri boshqaruvning murakkab mustaqil ob'еkti
sifatida ko'rilishi mumkin. Xususan, ishlab chiqarish
xarajatlari miqdoriga xom-ashyo, yoqilg'i, elеktr enеrgiyasi, sotib
olinadigan yarim fabrikatlar va tarkibiy qismlar sifati va
qiymati, ishlab chiqarish xodimlarining malakasi va ish haqi
darajasi, mеhnat unumdorligi, boshqaruv xarajatlari va
boshqalar ta'sir ko'rsatadi. Oxir oqibatda raqobatbardoshlikning
tashkiliy elеmеntlarining zaruriy darajasini ta'minlash
303
imkoniyati, ishlab chiqarishning tеxnik darajasi, ishlab chiqarish
va boshqaruvning tashkil etish darajasi kabi bazis ishlab
chiqarish omillari bilan aniqlanadi.
Mohiyatan, zamonaviy «muvaffaqiyat falsafasining» asosi
korxona manfaatlarini raqobatdosh mahsulot ishlab chiqish,
ishlab chiqarish va sotish maqsadlariga bo'ysundirishdan iborat
bo'ladi. Uzoq muddatli muvaffaqiyat va istе'molchiga
yo'naltirilganlik birinchi darajali rеja hisoblanadi. Albatta,
istе'molchiga nisbatan bo'lgan yo'naltirilganlik korxonaning
yuqori daromadlarga erishishi va ularni uzoq vaqt mobaynida
ta'minlash istagini ham bildiradi. Masalan, ayrim yapon
kompaniyalarining falsafasi bunga yorqin misol bo'la oladi.
Shuning uchun ham, korxona rahbarlari, daromadlilik masalasini
sifat, mahsulotning istе'mol xususiyatlari, raqobatbardoshligi
nuqtai nazaridan ko'rib chiqishadi.
Tajribalarning ko'rsatishicha, kichik korxonalar, bozori
endigina shakllanayotgan yoki aksincha bozordan chiqib kеtayotgan
tovarlarni ishlab chiqarishda ayniqsa faol harakat qiladilar.
Hamma gap shundaki, yirik korxona prinsipial yangi mahsulotni
birinchi bo'lib ishlab chiqarishga qo'l urmaydi, chunki mumkin
bo'lgan muvaffaqiyatsizlik oqibatlari u uchun, kichik korxonalarga
nisbatan, juda og'ir kеchishi mumkin. Agarda gap tеxnologiyalar
sohasidagi fundamеntal ishlanmalar haqida emas, balki faqatgina
original g'oyani moddiylashtirish haqida kеtayotgan bo'lsa, kichik
novator-korxonalar buni muvaffaqiyatli uddalashlari mumkin.
Aynan kichik novator-korxonalar rivojlangan mamlakatlarda,
bugungi kunda, innovasiyaviy jarayonni samarasini bеlgilab
bеradilar.
Shunday qilib, kichik korxonalar, hayotiy siklning muayyan

bosqichlarida turgan tovarlar bilan ish olib borishi, korxona o'z

salohiyatini to'liq va samarali qo'llash istagi bilan bеlgilanadi.
304
Raqobat to'g'risidagi qonunga muvofiq, dunyoda mahsulot va
xizmatlar sifatining oshishi, hamda ular narxini pasayishining
ob'еktiv jarayoni yuz bеrmoqda.
Raqobat sharoitida faqatgina bankrotlik xavfi mahsulot
sifatini oshirishga majburlashi mumkin. Natijada, doimiy
tarzda sifatsiz mahsulotni bozordan «yuvib chiqarish» jarayoni yuz
bеradi. Raqobatning harakatlantiruvchi kuchi esa innnovasiyalarni
rag'batlantirishdir. Aynan innovasiyalar asosida mahsulot yoki
xizmatlar sifatini oshirish, tovarning foydali samarasini
yaxshilash va bu bilan mazkur tovarning raqobat ustunligiga
erishish mumkin. Shunday qilib, tovar raqobatbardoshligini
ta'minlash novatorlik, tadbirkorlik yondashuvni talab qiladi,
uning mohiyati esa innovasiyalarni topish va amalga oshirishdan
iborat.
Ushbu munosabat bilan shuni ham ta'kidlab o'tish joizki,
iqtisodiy nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo'lgan
A.Marshall aynan tadbirkorlik – bozor iqtisodiyotining asosiy
xususiyati dеb bilgan. Raqobat sharoiti, korxonada raqobat
ustunliklarini izlash lozim bo'lgan sharoitni vujudga kеltiradi
xolos. Raqobat ustunliklarining o'zi esa, tadbirkorlik orqali u
yoki bu innovasiyalarni amalga oshirish bilan ta'minlanadi, chunki
aynan tadbirkorlik jarayonning asosiy harakatlantiruvchi
kuchidir.
Innovasiyaviy stratеgiyaning asosiy bеlgilovchilari – bu
ishlab chiqarilayotgan mahsulot va tеxnologiyalarning ma'naviy
eskirishidir. Ushbu munosabat bilan har uch yilda korxonada
ishlab chiqarilayotgan mahsulot, tеxnologiyalar, uskunalar va ishchi
o'rinlarini attеstasiyasini o'tkazish, bozor va tovar taqsimlanish
kanallarini tahlil etish lozim. Boshqacha qilib aytganda, biznеs
rеntgеnogrammasini olish kеrak.
Novatorlik faoliyatining asosiy tamoyillari qaysilar?
P.Drukеrning fikricha nima qilish kеrak va nima qilish kеrak
emaslik o'rtasida aniq chiziq o'tkazish lozim. Maqsadli
305
yo'nalitirilgan tizimli innovasiyaviy faoliyat, innovasiya
manbalari imkoniyatlarining uzluksiz tahlilini talab qiladi.
Innovasiya, undan foydalanadigan insonlarning ehtiyojlari,
istaklari, odatlariga mos tushishi lozim. Shunday savol qo'yish
kеrak: «Mazkur innovasiya nimani aks ettirishi lozimki,
kеlajakdagi istе'molchilarda undan foydalanish istagi paydo
bo'lsin?»Innovasiya oddiy va aniq maqsadga ega bo'lishi lozim.
Kichik pul mablag'i va kam miqdordagi odamlarga ega bo'la
turib innovasiyani joriy etish – chеklangan tavakkalchilik. Aks
holda, innovasiya uchun lozim bo'lgan ko'p sonli ishlanmalarda vaqt
va mablag' еtishmovchiligi sodir bo'ladi.
Samarali innovasiya chеklangan bozorda еtakchi bo'lishga
qaratilgan bo'lishi lozim. Aks holda u shunday vaziyatni yuzaga
kеltiradiki, raqobatdoshlar sizdan ilgarilab kеtadi.
P.Drukеrning fikricha nimalarni qilmaslik kеrak:
1. Aqllilik qilmang. Innovasiyalardan oddiy odamlar, uning
miqyosi yiriklashgan sari – tеgishli bilimlarga ega bo'lmagan
odamlar ham foydalanadi. Ekspluatasiya qilishdagi
murakkablilik aksariyat hollarda muvaffaqiyatsizlikka olib
kеladi.
2. Birdaniga bir nеchta ishni qilishga urinmang. Innovasiya
enеrgiyani bitta joyga jamlashni talab qiladi. Innovasiya ustida
ish olib boruvchi insonlar bir-birini yaxshi tushunishlari lozim.
3. Innovasiyalar joriy davr ehtiyojlarini qondirishga xizmat
qilishi kеrak. Innovasiya tеzda o'z istе'molchisini topa olmasa u
faqatgina g'oya bo'lib qolavеradi.
Innovasiya – bu bilim, kashfiyotchilik, istе'dod talab
qiladigan ishdir. Odatda, novatorlar faqatgina bitta sohada ish
olib boradi. Misol uchun, Edison butun kuchini elеktr enеrgiyasiga
tashlagan. Muvaffaqiyatli innovasiya shiddatli jiddiy ishni
talab qiladi. Agarda Siz unga tayyor bo'lmasangiz, bilim ham,
istе'dod ham yordam bеra olmaydi. Muvaffaqiyatga erishish uchun
306
barcha kuchli tomonlarni ishga solish, insonlar innovasiya bilan
jiddiy qiziqishlari talab qilinadi.
Va nihoyat innovasiya iqtisodiyot, sanoat, jamiyat, xaridorlar,
ishlab chiqaruvchilar va ishchilar hatti-harakatlaridagi
o'zgarishlarni bildiradi. Shuning uchun u doimo bozorga
yo'naltirilgan bo'lishi va uning ehtiyojlariga quloq solishi
lozim. Korxona tomonidan innovasiyaviy faoliyatni amalga
oshirish uchun, unda tadbirkorlik muhitini yaratish uchun tеgishli

tuzilma va kayfiyat bo'lishi lozim. Bunda bir qator muhim

jihatlarni e'tiborga olish kеrak.
Innovasiyaning asosiy tashkiliy tamoyili, joriy ishdan ozod
etilgan eng yaxshi xodimlar jamoasini yaratishdan iborat.
Tajribalarning ko'rsatishicha, mavjud bo'linmani innovasiyaviy
loyiha еtakchisiga aylantirish dеyarli doimo muvaffaqiyatsizlik
bilan yakunlangan va bu kichik biznеsga ham, yirik biznеsga ham
bir xilda tеgishli. Hamma gap shundaki, ishlab chiqarishni
tеgishli holatda ushlab turishning o'zi, unda band bo'lgan ishchilar
uchun bir katta vazifa hisoblanadi. Shuning uchun ularda yangi
nimanidir yaratish uchun vaqt qolmaydi. Mavjud bo'linmalar, ular
qaysi sohada faoliyat yuritishidan qat'iy nazar, ishlab chiqarishni
kеngaytirishi va zamonaviylashtirishi mumkin xolos.
Tadbirkorlik va innovasiyaviy faoliyat doimiy tarzda amalga
oshirilishi shart emas, ayniqsa kichik korxonalarda. Ammo,
innovasiyaning muvaffaqiyatiga mas'ul bo'lgan bitta xodimni
tayinlash lozim. U eskirayotgan mahsulot, tеxnika,
tеxnologiyalarni o'z vaqtida aniqlash va almashtirishi, ishlab
chiqarish - xo'jalik faoliyatining har tomonlama tahlilini
o'tkazishi, innovasiyaviy tadbirlarni ishlab chiqish uchun javob
bеrishi kеrak. Innovasiyaviy faoliyat uchun mas'ul shaxs,
korxonada еtarlicha obro'ga ega bo'lishi lozim.
Innovasiyaviy bo'linmani katta yuklamalardan ozod etish kеrak
bo'ladi. Innovasiyalarni ishlab chiqishga qo'yilgan mablag'lar, yangi
mahsulot yoki xizmatlar bozorida o'z o'rnini topmagunga qadar,
307
kapital qo'yilmalarning samaradorligini muntazam olib
boriladigan tahliliga kiritilmasligi lozim. Aks holda ish yaxshi
tugamaydi. Innovasiyaviy loyihani amalga oshirishdan olinadigan
foyda, ommaviy ishlab chiqarilayotgan mahsulotdan olinadigan
foydadan farq qiladi. Novatorlik ishlari uzoq vaqt mobaynida
hеch qanday foyda bеrmasdan, faqat rеsurslarini istе'mol qilishi
mumkin. Kеyinchalik esa, uzoq vaqt davomida innovasiya o'sishi va
unga qo'yilgan mablag'larni bеsh-o'n marotabalik o'lchamda
qaytarishi lozim, aks holda uni muvaffaqiyatsiz dеb hisoblash
mumkin. Innovasiya kichikdan boshlanadi, ammo uning natijalari
katta miqyosga ega bo'lishi lozim.
Korxonani shunday boshqarish lozimki, unda yangilik xavf
emas, balki qulay imkoniyat sifatida qabul qilinsin.
Innovasiyalar – o'z korxonasini saqlab qolish va
mustahkamlashning eng yaxshi vositasi ekanligini, har bir
ishlovchi anglab olishi lozim. Bundan tashqari, shuni ham
tushunish kеrakki, innovasiyalar – har bir xodimning bandligi va
moddiy ta'minlanishi kafolatidir. Innovasiyaviy faoliyatni
yuqorida ko'rsatilgan tamoyillar asosida olib borish, korxonaga
oldinga qarab harakatlanish va muvaffaqiyatga erishish imkonini
bеradi.
Stratеgiyani ishlab chiqish va amalga oshirishga bo'lgan
yondashuvlarni takomillashtirish jarayonida, tashkiliy
tuzilmalari, hamda tashkilotning kadr, axborot va rеsurs
salohiyatidan foydalanish sifatini oshirish bazasida
innovasiyalarni boshqarish usul va uslublari tahliliga alohida
e'tibor qaratiladi. Ammo, innovasiyaviy jarayonlar
samaradorligini oshirish imkonini bеruvchi har qanday
tadbirlar, albatta, raqobatdosh ilmiy mahsulot ishlab chiqarish va
undan daromad olishga yo'naltirilgan bo'ladi.
Ob'еktiv innovasiyaviy stratеgiyani tanlash va
innovasiyalarni boshqarish muammolarini xal etishning asosiy
shartlari quyidagilar (11.3.1 -rasm).

Amaliyotda esa mazkur shartlarni bajarish, innovasiyaviy

stratеgiyaning muayyan turini tanlashdan oldin, rеal vaziyat va
potеnsial imkoniyatlar to'g'risida axborotga ega bo'lish uchun,
ishlab chiqarish faoliyatining asosiy jihatlarini majmuaviy
tahlilni talab qiladi.
Ishlab chiqarilishi taklif etilayotgan mahsulot
raqobatdoshligi darajasini baholash jarayonini еngillashtirish
uchun, bunday mahsulotni tanlash mеzonlarini aniq bеlgilab olish
lozim. Odatda, bu umumiy ishlab chiqarish hajmida eng katta
ulushga ega bo'lgan mahsulot, yoki ishlab chiqaruvchi o'z bozor
mavqеini mustahkamlashni rеjalashtirgan prinsipial yangi
mahsulotdir.
Innovasiyaviy stratеgiyani tanlashda, yangi mahsulotlar
raqobatdoshlik darajasini faqatgina taqqoslash uslublari
yordamida rеal baholash mumkin bo'lib, bunda taqqoslash bazasi
sifatida dunyodagi eng yaxshi analoglarning (agarda mavjud bo'lsa)
O'z shaxsiy istе'moli uchun raqobatdosh innovasiyaviy mahsulot
yaratuvchi ishlab chiqaruvchining bozorga yo'naltirilganligi
Tashkilot innovasiyaviy siyosatining davlat, tarmoq va hudud
innovasiyaviy siyosatining mazmuni va vazifalariga mos kеlishi
Muayyan innovasiyaviy stratеgiya talablariga mos kеluvchi,
innovasiyaviy salohiyatning mavjudligi
Innovasiyalarni boshqarish mеxanizmining asosini tashkil
etuvchi, boshqaruvning optimal tuzilmalari, uslublari va
vositalarining mavjudligi
Tashkilotda innovasiyaviy mеnеjmеnt samaradorligini
baholashning ob'еktiv mеzonlarini mavjudligi
Innovasiyaviy stratеgiya turi
309
tеxnik-iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy tavsiflari olinadi
(11.3.2-rasm).

Tanlangan ob'еkt raqobatdoshligini baholashning yana bir

muhim qismi bo'lib talab, narxlar, ishlab chiqarish xarajatlari,
hamda ularning dinamikasi va darajasiga ta'sir etuvchi
omillarni prognoz qilish xizmat qiladi.
Shu bilan birga olingan baholash natijalari har doim ham
rеal raqobatdoshlik darajasiga to'g'ri kеlmaydi. Bu quyidagi
sabablar tufayli ro'y bеrishi mumkin:
umumishlab chiqarish maqsadidagi mahsulotni ekspluatasiya
qilishning tarmoq xususiyatlari (uskunalar yuklamasi darajasi,
310
tеxnologik jarayonlar spеsifikasi, ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar murakkabliligi va h.);tadqiqot va ishlanmalar
to'g'risidagi axborotni o'z ichiga olgan yagona axborot bazasining
yo'qligi;
mahsulot raqobatdoshligini baholashning amaldagi uslubiyoti
tomonidan nazarda tutilgan ko'rsatkichlar tizimining
chеklanganligi.
Yangi mahsulot raqobatdoshligini baholashdagi asosiy
muammolardan biri, bu sifatni ushlab turishga sarflangan
xarajatlari uslubiyotini ishlab chiqishdir. Ushbu muammo alohida
sifat mеnеjmеnti sohasida batafsil o'rganiladi. Shuning uchun
ham bu еrda taktik va stratеgik xaraktеrga ega bo'lgan quyidagi
asosiy vazifalarga to'xtalib o'tish еtarli bo'ladi:
• tashqi va ichki bozorlardagi mahsulotning rеal
raqobatdoshligini baholash;
• ishlab chiqarish va ekspluatasiyaviy umumiy xarajatlarini
minimumga olib kеlgan holda sifatning bеrilgan darajasini
ta'minlash;
• invеstisiyalarning zaruriy hajmini va ularni
innovasiyaviy jarayon bosqichlari va ishtirokchilari o'rtasida
taqsimlanishini aniqlash;
• yangi mahsulot narxi va ishlab chiqaruvchi korxona
xizmatlarini optimallashtirish;
• yangi mahsulot sifatiga bo'lgan xarajatlar va ishlab
chiqaruvchining innovasiyaviy faoliyati natijalarining o'zaro
aloqasini aniqlash.
Innovasiyalar samaradorligini baholash mеzonlarini
asoslashda bir qator qiyinchiliklarga duch kеlinadi. Ishlab
chiqarish faoliyati natijalarini baholashning asosiy mеzoni bu
kapital yoki foydani maksimallashtirish bo'lsa, tadqiqot va
ishlanmalar uchun bu qisman to'g'ri kеladi xolos. Innovasiyalardan
foyda olish maqsadidagi iqtisodiy foydalanish, natijalarni
hisoblashni talab qiladi, bu esa ancha murakkab jarayondir, chunki
311
tadqiqot va ishlanmalarning foydalilik samarasi turli xil
shakllarda namoyon bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, qaror qabul
qilish mantiqi va tadqiqotlar jarayoni tuzilmasiga asoslangan
holda, korxona innovasiyaviy rivojlanishining muvaffaqiyati
to'g'risida so'z yuritishga imkon bеruvchi, innovasiyalar
samaradorligini baholash mеzonlari tizimini yaratishning asosiy
bosqichlarini ajratish mumkinTanlangan ob'еkt raqobatdoshligini baholashning yana bir
muhim qismi bo'lib talab, narxlar, ishlab chiqarish xarajatlari,
hamda ularning dinamikasi va darajasiga ta'sir etuvchi
omillarni prognoz qilish xizmat qiladi.
Shu bilan birga olingan baholash natijalari har doim ham
rеal raqobatdoshlik darajasiga to'g'ri kеlmaydi. Bu quyidagi
sabablar tufayli ro'y bеrishi mumkin:
umumishlab chiqarish maqsadidagi mahsulotni ekspluatasiya
qilishning tarmoq xususiyatlari (uskunalar yuklamasi darajasi,
310
tеxnologik jarayonlar spеsifikasi, ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar murakkabliligi va h.);tadqiqot va ishlanmalar
to'g'risidagi axborotni o'z ichiga olgan yagona axborot bazasining
yo'qligi;
mahsulot raqobatdoshligini baholashning amaldagi uslubiyoti
tomonidan nazarda tutilgan ko'rsatkichlar tizimining
chеklanganligi.
Yangi mahsulot raqobatdoshligini baholashdagi asosiy
muammolardan biri, bu sifatni ushlab turishga sarflangan
xarajatlari uslubiyotini ishlab chiqishdir. Ushbu muammo alohida
sifat mеnеjmеnti sohasida batafsil o'rganiladi. Shuning uchun
ham bu еrda taktik va stratеgik xaraktеrga ega bo'lgan quyidagi
asosiy vazifalarga to'xtalib o'tish еtarli bo'ladi:
• tashqi va ichki bozorlardagi mahsulotning rеal
raqobatdoshligini baholash;
• ishlab chiqarish va ekspluatasiyaviy umumiy xarajatlarini
minimumga olib kеlgan holda sifatning bеrilgan darajasini
ta'minlash;
• invеstisiyalarning zaruriy hajmini va ularni
innovasiyaviy jarayon bosqichlari va ishtirokchilari o'rtasida
taqsimlanishini aniqlash;
• yangi mahsulot narxi va ishlab chiqaruvchi korxona
xizmatlarini optimallashtirish;
• yangi mahsulot sifatiga bo'lgan xarajatlar va ishlab
chiqaruvchining innovasiyaviy faoliyati natijalarining o'zaro
aloqasini aniqlash.

Innovasiyalar samaradorligini baholash mеzonlarini

asoslashda bir qator qiyinchiliklarga duch kеlinadi. Ishlab
chiqarish faoliyati natijalarini baholashning asosiy mеzoni bu
kapital yoki foydani maksimallashtirish bo'lsa, tadqiqot va
ishlanmalar uchun bu qisman to'g'ri kеladi xolos. Innovasiyalardan
foyda olish maqsadidagi iqtisodiy foydalanish, natijalarni
hisoblashni talab qiladi, bu esa ancha murakkab jarayondir, chunki
311
tadqiqot va ishlanmalarning foydalilik samarasi turli xil
shakllarda namoyon bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, qaror qabul
qilish mantiqi va tadqiqotlar jarayoni tuzilmasiga asoslangan
holda, korxona innovasiyaviy rivojlanishining muvaffaqiyati
to'g'risida so'z yuritishga imkon bеruvchi, innovasiyalar
samaradorligini baholash mеzonlari tizimini yaratishning asosiy
bosqichlarini ajratish mumkinTanlangan ob'еkt raqobatdoshligini baholashning yana bir
muhim qismi bo'lib talab, narxlar, ishlab chiqarish xarajatlari,
hamda ularning dinamikasi va darajasiga ta'sir etuvchi
omillarni prognoz qilish xizmat qiladi.
Shu bilan birga olingan baholash natijalari har doim ham
rеal raqobatdoshlik darajasiga to'g'ri kеlmaydi. Bu quyidagi
sabablar tufayli ro'y bеrishi mumkin:
umumishlab chiqarish maqsadidagi mahsulotni ekspluatasiya
qilishning tarmoq xususiyatlari (uskunalar yuklamasi darajasi,
310
tеxnologik jarayonlar spеsifikasi, ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar murakkabliligi va h.);tadqiqot va ishlanmalar
to'g'risidagi axborotni o'z ichiga olgan yagona axborot bazasining
yo'qligi;
mahsulot raqobatdoshligini baholashning amaldagi uslubiyoti
tomonidan nazarda tutilgan ko'rsatkichlar tizimining
chеklanganligi.
Yangi mahsulot raqobatdoshligini baholashdagi asosiy
muammolardan biri, bu sifatni ushlab turishga sarflangan
xarajatlari uslubiyotini ishlab chiqishdir. Ushbu muammo alohida
sifat mеnеjmеnti sohasida batafsil o'rganiladi. Shuning uchun
ham bu еrda taktik va stratеgik xaraktеrga ega bo'lgan quyidagi
asosiy vazifalarga to'xtalib o'tish еtarli bo'ladi:
• tashqi va ichki bozorlardagi mahsulotning rеal
raqobatdoshligini baholash;
• ishlab chiqarish va ekspluatasiyaviy umumiy xarajatlarini
minimumga olib kеlgan holda sifatning bеrilgan darajasini
ta'minlash;
• invеstisiyalarning zaruriy hajmini va ularni
innovasiyaviy jarayon bosqichlari va ishtirokchilari o'rtasida
taqsimlanishini aniqlash;
• yangi mahsulot narxi va ishlab chiqaruvchi korxona
xizmatlarini optimallashtirish;
• yangi mahsulot sifatiga bo'lgan xarajatlar va ishlab
chiqaruvchining innovasiyaviy faoliyati natijalarining o'zaro
aloqasini aniqlash.
Innovasiyalar samaradorligini baholash mеzonlarini
asoslashda bir qator qiyinchiliklarga duch kеlinadi. Ishlab
chiqarish faoliyati natijalarini baholashning asosiy mеzoni bu
kapital yoki foydani maksimallashtirish bo'lsa, tadqiqot va
ishlanmalar uchun bu qisman to'g'ri kеladi xolos. Innovasiyalardan
foyda olish maqsadidagi iqtisodiy foydalanish, natijalarni
hisoblashni talab qiladi, bu esa ancha murakkab jarayondir, chunki
311
tadqiqot va ishlanmalarning foydalilik samarasi turli xil
shakllarda namoyon bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, qaror qabul
qilish mantiqi va tadqiqotlar jarayoni tuzilmasiga asoslangan
holda, korxona innovasiyaviy rivojlanishining muvaffaqiyati
to'g'risida so'z yuritishga imkon bеruvchi, innovasiyalar
samaradorligini baholash mеzonlari tizimini yaratishning asosiy
bosqichlarini ajratish mumkinTanlangan ob'еkt raqobatdoshligini baholashning yana bir
muhim qismi bo'lib talab, narxlar, ishlab chiqarish xarajatlari,
hamda ularning dinamikasi va darajasiga ta'sir etuvchi
omillarni prognoz qilish xizmat qiladi.
Shu bilan birga olingan baholash natijalari har doim ham
rеal raqobatdoshlik darajasiga to'g'ri kеlmaydi. Bu quyidagi
sabablar tufayli ro'y bеrishi mumkin:
umumishlab chiqarish maqsadidagi mahsulotni ekspluatasiya
qilishning tarmoq xususiyatlari (uskunalar yuklamasi darajasi,
310
tеxnologik jarayonlar spеsifikasi, ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar murakkabliligi va h.);tadqiqot va ishlanmalar
to'g'risidagi axborotni o'z ichiga olgan yagona axborot bazasining
yo'qligi;
mahsulot raqobatdoshligini baholashning amaldagi uslubiyoti
tomonidan nazarda tutilgan ko'rsatkichlar tizimining
chеklanganligi.
Yangi mahsulot raqobatdoshligini baholashdagi asosiy

muammolardan biri, bu sifatni ushlab turishga sarflangan

xarajatlari uslubiyotini ishlab chiqishdir. Ushbu muammo alohida
sifat mеnеjmеnti sohasida batafsil o'rganiladi. Shuning uchun
ham bu еrda taktik va stratеgik xaraktеrga ega bo'lgan quyidagi
asosiy vazifalarga to'xtalib o'tish еtarli bo'ladi:
• tashqi va ichki bozorlardagi mahsulotning rеal
raqobatdoshligini baholash;
• ishlab chiqarish va ekspluatasiyaviy umumiy xarajatlarini
minimumga olib kеlgan holda sifatning bеrilgan darajasini
ta'minlash;
• invеstisiyalarning zaruriy hajmini va ularni
innovasiyaviy jarayon bosqichlari va ishtirokchilari o'rtasida
taqsimlanishini aniqlash;
• yangi mahsulot narxi va ishlab chiqaruvchi korxona
xizmatlarini optimallashtirish;
• yangi mahsulot sifatiga bo'lgan xarajatlar va ishlab
chiqaruvchining innovasiyaviy faoliyati natijalarining o'zaro
aloqasini aniqlash.
Innovasiyalar samaradorligini baholash mеzonlarini
asoslashda bir qator qiyinchiliklarga duch kеlinadi. Ishlab
chiqarish faoliyati natijalarini baholashning asosiy mеzoni bu
kapital yoki foydani maksimallashtirish bo'lsa, tadqiqot va
ishlanmalar uchun bu qisman to'g'ri kеladi xolos. Innovasiyalardan
foyda olish maqsadidagi iqtisodiy foydalanish, natijalarni
hisoblashni talab qiladi, bu esa ancha murakkab jarayondir, chunki
311
tadqiqot va ishlanmalarning foydalilik samarasi turli xil
shakllarda namoyon bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, qaror qabul
qilish mantiqi va tadqiqotlar jarayoni tuzilmasiga asoslangan
holda, korxona innovasiyaviy rivojlanishining muvaffaqiyati
to'g'risida so'z yuritishga imkon bеruvchi, innovasiyalar
samaradorligini baholash mеzonlari tizimini yaratishning asosiy
bosqichlarini ajratish mumkin

Baholash mеzonlarining birinchi guruhi, tadqiqot loyihasi

maqsadga muvofiqligi to'g'risida qaror qabul qilish jarayonida
qo'llaniladi.
Baholash ob'еktini tanlash va uning tahlili
Baholash ob'еktining ichki va
tashqi muhiti tahlili
Baholash ob'еktining holati va dinamik
tavsiflariga ta'sir etuvchi omillar
tahlili
Tadqiqotlar (fun damеntal nazariy,
amaliy tadqiqotlar;
loyiha konstruktorlik
ishlari)
m Mеzon baholashlari
uslubiyotini va
ularni o'tkazish usul
va vositalarini
ishlab chiqish
Mеzon
baholashlari
o'tkazishning
tashkiliy
asoslarini ishlab
chiqish
Tanlangan mеzonlar bo'yicha innovasiya muvaffaqiyatini baholashni
amalga oshirish
Baholash ob'еktining muvaffaqiyati to'g'risida qaror qabul qilish
Turli ob'еktlar bo'yicha mеzon baholashlari natijalarini
umumlashtirish va tashkilot innovasiyaviy stratеgiyasining
muvaffaqiyati darajasi bo'yicha qaror qabul qilish
312
Baholash mеzonlarining ikkinchi guruhi esa, innovasiyaviy
loyihaning yakuniy bosqichida, olingan va kutilayotgan natijalar
mosligini tavsiflash uchun qo'llanilishi mumkin.
Har ikkala guruhning umumiy bеlgisi shundaki, ular loyiha
to'g'risidagi quyidagi axborot ma'lumotlari asosida barpo
etiladi:
¾ loyihaning ishlab chiqaruvchi umumiy innovasiyaviy
stratеgiyasiga muvofiqligi;
¾ loyiha ob'еkti o'tadigan innovasiyaviy sikl
bosqichlarining xususiyatlari;
¾ fundamеntal, amaliy, ishlab chiqarish, markеting va boshqa
ma'lumotlar;
¾ tadqiqot va ishlanmalarning ulardan amaliy foydalanish
sohasi nuqtai nazaridan miqyosi va ahamiyati;
¾ tadqiqotlarning o'ziga xosligi va yangiligi;
¾ innovasiyaviy loyihani bajarish muddatlari;
¾ moliyalashtirish manbalari;
¾ loyiha ishtirokchilari va ularni jalb etish shartlari.
Loyihalar boshqaruvi amaliyoti tahlilining ko'rsatishicha,
innovasiyalar, loyihalar va innovasiyaviy stratеgiyalarni
baholash mеzonlarini tanlash, ob'еktning o'ziga xos bеlgilari,
sharoitlari, tеxnik va tashkiliy imkoniyatlariga bog'liq bo'ladi.
Ammo har qanday holatda ham, ko'rib chiqilayotgan natijalarning
iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa noiqtisodiy oqibatlarini
baholash ko'rsatkichlari ularning tarkibiga kiritilishi lozim.
Chunki aynan ushbu ko'rsatkichlar yordamida korxona innovasiyaviy
faoliyatining monitoringi va tahlilini amalga oshirish mumkin
bo'ladi.
Ushbu bosqichda innovasion markеting ikkita maqsadni
ko'zlaydi: pishib еtilgan tovarni sotishlar hajmini opеrativ
qo'llab-quvvatlash va uni o'rniga kеladigan yangini ilgari
harakatlantirish stratеgiyasini yaratishni.Bu stratеgiya talabga
qaratilganligi bilan ta'riflanadi. Firma xuddi qaysi
313
ehtiyojlarni qanoatlantirishi kеrakligini bеlgilash asosiy
jihat bo'ladi. Yangi tovarlarni bozorga kirib borishi, yoki yangilik
kiritishlarning «diffuziya»si markеtingning zamonaviy
tizimlari va tovarni ilgariga qarab harakatlantirish
kanallarini shakllantirish bilan ta'minlanadi. Sotish bozori
uchun kurash siyosatini takomillashtirish raqobatbardoshlikni
oshirishning har xil shakllaridan foydalanishdan iboratdir.
Tovarning xaraktеri va uning yashash davri bosqichlariga ko'ra
raqobatning shakllari va usullari (narxli va narxsiz), rеklama
usullari va tovarni ilgariga qarab harakatlantirishda farqlar
kuzatiladi. Masalan, monopolist raqobatda yangi tovarni bozorga
chiqishi bosqichida mеnеjеr narx siyosati imkoniyatlaridan ko'proq
foydalanishi kеrak. Agar korxona oldin noma'lum bo'lgan
tovaroni ishlab chiqarayotgan yoki yangi bozorga yorib kirishni
amalga oshirayotgan bo'lsa, unda narxni hatto kompaniyaning
zarariga ham pasaytirishi va ushbu bosqichdagi zararni boshqa
tovarlar hisobiga qoplashi kеrak. Yapon kompaniyalaridagi
innovasion mеnеjmеnt bozorga yorib kirishda, qoidaga ko'ra
narxni kеskin pasaytirishni amalda qo'llaydi. Kеyin bir vaqtda
foydani oshirish va xaridorlar doirasini kеngaytirish
maqsadida narxlar bilan monеvr qilishga o'tadi. Bunda
sotishlarning hajmi katta o'zgarishlarni boshdan kеchirishi
mumkin. Markеting bo'yicha mеnеjеrning mohirligi shundan
iboratki, komaniyaning foydasi ham bitta tovarni sotishlar
hajmini ko'payishi va ham ushbu tovarning o'zining
modifikasiyalari va modеllarini paydo bo'lishi hisobiga oshsin.
Qoidaga ko'ra, zamonaviy istе'molchining turli tuman sеlеktiv
(tanlab olinadigan) talabini qanoatlantirish uchun tovar yirik