Kriptovalyutalarning vujudga kelishi va rivojlanish tarixi 1982 yilda kriptograf Devid CHaum mijozning xarid qilgan tovarlari yoki xizmatlari uchun qilgan to‗lovlari haqidagi ma‘lumotni kuzatish mumkinligi to’g’risidagi g’oyani bayon qilgan. Savdo-sotiq va moliyaviy amaliyotlarni xavfsiz o’tkazish maqsadida Devid CHaum 1989 yilda birinchi anonim to’lov tizimi ishlashini ta‘minlaydigan DigiCash korporatsiyasiga asos soldi.
Xesh-funksiyaning asosiy tushunchalari
Xesh-funksiyaning asosiy tushunchalari
DigiCash to’lov tizimi Internet orqali tranzaksiyalar o’tkazishning xavfsiz usulidan iborat edi. O’sha davrning ko’plab tizimlari, shu jumladan, Visa va Mastercard, faqat yirik summalarni elektron usulda qayta ishlardi. Ulardan farqli o’laroq, tizim katta bo’lmagan tranzaksiyalarni yuborishga imkon berardi. DigiCash to’lov tizimi Devid CHaum ishlab chiqqan ―ko’r imzo‖ texnologiyasiga asoslangan edi. Ko’r elektron imzo – elektron raqamli imzoning (ERI) muhim modifikatsiyalaridan biri.
Xesh-funksiyaning asosiy tushunchalari
Xesh-funksiyaning asosiy tushunchalari
01 Uchinchi tomonning tranzaksiyalar parametrlarini aniqlashi imkonsizligi;
Mijozning tranzaksiya isbotini taqdim etish imkoniyati;
Tranzaksiyani to‗xtatish imkoniyati
02 03 04 Ko’r imzoning elektron to’lovlar bayonnomalaridagi asosiy xususiyatlari quyidagilardir:
Xesh-funksiyaning asosiy tushunchalari
Xesh-funksiyaning asosiy tushunchalari
Ko’r elektron imzodan foydalanish to’lovlar anonimligini ta‘minlay oladigan to’lov tizimlarini yaratishga, ammo shu bilan bir vaqtda foydalanuvchilarga zarur bo’lganda to’lov amalga oshirilganligini isbotlash imkonini beradi.
Tranzaksiyalar
Tranzaksiyalar
Tranzaksiyalar
Tranzaksiyalar
Blokcheyn texnologiyasi va kriptovalyutalarni tushunish uchun yana bir muhim tushuncha – tranzaksiyadir. Tranzaksiya (ingl. transaction, lot. transactio – kelishuv, shartnoma). da tranzaksiyaga shunday ta‘rif berilgan – bu minimal mantiqan tushunilgan amaliyot bo’lib, u mantiqqa ega va faqat to’liq ravishda amalga oshirilishi mumkin.
Tranzaksiyalar
Tranzaksiyalar
1. tranzaksiyani boshlash;
2. 1234 raqamli hisobda pul mablag’lari miqdorini o’qish;
3. 1234 hisobi balansini 500 000 so’mga kamaytirish;
4. 1234 hisobi balansini saqlash;
5. 4321 raqamli hisobda pul mablag’lari miqdorini o’qish;
6. balansni 500 000 so’mga ko’paytirish;
7. 4321 hisobida pul mablag‗larining yangi miqdorini yozib olish; 8. tranzaksiyani qayd qilish. Misoldan ko’rinib turgandek, agar tranzaksiya to’liq bajarilmasa, u mantiqli bo’lmaydi.
Tranzaksiyalar
Tranzaksiyalar
Tranzaksiyani bitimni amalga oshirish yoki shartnoma tuzish jarayoni sifatida tushunmoq lozim. Bunda eng asosiysi – tranzaksiya yarim holda yoki to’rtdan bir qismga bajarilmaydi. Tranzaksiyaning ikki holatigina mavjud – yoki 14 bajarilgan, yoki yo’q. Aslida, bu mantiqan tugallangan amaliyotdir, u qanchalik uzun va necha bosqichdan iborat bo’lishiga qaramasdan. Tranzaksiyaga misol – pul mablag’larini bir hisobdan boshqasiga o’tkazish:
Blokcheyn texnologiyasi
Blokcheyn texnologiyasi
Blokcheyn texnologiyasi
Blokcheyn texnologiyasi
Blokcheyn (ingl. blockchain – bloklar zanjiri) – ma‘lum qoidalarga ko’ra tuzilgan uzluksiz ketma-ket, axborotdan iborat bloklar zanjiri (bir-biriga bog’langan ro’yxat).
Blokcheyn texnologiyasi
Blokcheyn texnologiyasi
Bloklar – tizim ichidagi tranzaksiyalar, bitimlar va shartnomalar to’g’risidagi kriptografik shaklda namoyon bo‗lgan ma‘lumotlardir. Barcha bloklar ba‘zi bir yoki barcha so’nggi tranzaksiyalar yoziladigan zanjirdan tuzilgan. Yozib olish tugagandan keyin blok doimiy ma‟lumotlar bazasi rolini o’ynaydigan umumiy zanjirga qo’shilib ketadi. Navbatdagi blok tugashi bilanoq keyingisini yaratish boshlanadi
Blokcheyn texnologiyasi
Blokcheyn texnologiyasi
Bloklar o’rtasidagi aloqa nafaqat raqamlanish bilan, balki har bir blok o’z xesh-summasi va oldingi blok xesh-summasidan iboratligi bilan ta‘minlanadi. Blokdagi ma‘lumotni o’zgartirish uchun keyingi barcha bloklarni ham tahrir qilishga to’g’ri keladi. Ko’pincha bloklar zanjirlari nusxalari ko’plab turli kompyuterlarda bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda saqlanadi. Bu bloklarga kiritilgan ma‘lumotlarni o’zgartirishni g’oyat qiyinlashtiradi. Har bir axborot bloki bir xil tuziladi: u tarmoqda uning shakllanishidan oldin bo’lgan barcha o’zgarishlar haqidagi ma‘lumotni o’z ichiga oladi.
