Xarajatlar hisobining maqsadi, vazifalari va tamoyillari

Xarajatlar hisobi bo’yicha buxgalteriya 

hisobining funksiyalari 

 

Axborot      

funksiyasi

 

Uzviy aloqa 

funksiyasi 

 

Nazorat      

funksiyasi 

 

Tahliliy      

funksiyasi 

 

 



  realizatsiya qilingan mahsulotlarning tannarxini shakllantirish; 



  turli xarajatlar smetalarini bajarilishi (masalan, vakillik xarajatlari, tijorat 

va reklama xarajatlari); 



 

mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog’liq xarajatlarni 

kamaytirish; 



 

shubhali qarzlar bo’yicha rezervlar va boshqa maxsus fondlarni yaratish 

hamda ularning ishlatilishi va boshqalar. 

3.  Uzviy  aloqa funksiyasi.  Buxgalteriya  hisobi uzviy  aloqa  funksiyasini bajaradi, 

busiz  boshqaruv  tizimining  faoliyati  ma’nosiz  bo’lib  qoladi.  Buxgalteriya 

hisobini axborot funksiyasi orqali bilamizki, u axborot istemolchilarini xo’jalik 

yurituvchi  subyektning  moliyaviy-xo’jalik  faoliyatining    turli  jabhalarida  ro’y 

bergan,  berayotgan  operatsiyalar  to’g’risida 

ham  summaviy,  ham  qiymat 

o’lchovida haqiqiy ma’lumotlar bilan ta’minlaydi (

5-chizma

). 

 

5-chizma: Buxgalteriya hisobining “uzviy aloqa” funksiyasining paydo bo’lish 

jarayoni 

Ko’rsatkichlarning haqiqiy miqdorirni aks ettiradigan buxgalteriya axborotlari 

yordamida  qaytma  aloqadan  foydalanolgan  holda  biznes-reja  ko’rsatkichlari, 

standartlar,  norma  va  normativlar,  smetalar  bajarilishi,  barcha  turdagi 

resurslardan  oqilona  foydalanish  ustidan  nazorat  o’rnatiladi,  har  xil 

kamchiliklar bartaraf etiladi.ishlab chiqarish imkoniyatlari va ularning safarbar 

etilish  hamda  ishlatilish  darajasi  aniqlanadi.  Buxgalteriyan  hisobi  tizimi 

boshqaruvni  uzviy  aloqa  orqali  har  qanday  darajada  ta’minlay  oladi.  Boshqa 

hech qanday tizim ushbu vazifani bajara olmaydi. 

4.  Tahliliy  funksiya  xo’jalik  yurituvchi  subyektlar  moliyaviy-xo’jalik  faoliyatini 

va uning natijalarini tahlil qilishdan iborat. Axboratdan foydalanuvchilar (ichki 

va  tashqi)  hisob-iqtisodiy  axboratlarga  asosan  xo’jalik  yurituvchi  subyektning 

xarajatlari,  ularning  samaradorligi  (rentabilligi)  va  hokazolar  to’g’risida  zarur 

ma’lumotlar  olishga  intiladilar.  Boshqaruv  maqsadlari  uchun  resurslarning 

Boshqaruv obyektlari: 

Xarajatlar va moliyaviy- 

xo’jalik faoliyatlari 

Ma’lumotlarni           

yig’ish 

Ma’lumotlarni           

ro’yxatga olish 

Ma’lumotlarni           

bir tizimga keltirish 

Qaror qa’bul qiluvchi 

shaxs 

Qaror  

 

barcha turlaridan foydalanish, ishlab chiqarish va realizatsiya xarajatlari , uning 

tarkibi  va  shunga  o’xshashlar  tahlil  qilinishi  lozim.  Tahlil  jarayonida  haqiqiy 

ko’rsatkichlar  reja,  normativ,  smeta,  bazis  davr  ko’rsatkichlari  bilan 

taqqoslanib,  tafovut  sabablari  aniqlanadi.  Demak,  operativ  boshqaruv, 

boshqaruv qarorlarini tayyorlash, asoslash va qabul qilish hamda korxonaning 

moliyaviy-xo’jalik  faoliyatini  prognozlashda  buxgalteriya  hisobi  tahliliy 

funksiyasining ahamiyati beqiyosdir. 

O’zR  ning  “Buxgalteriya  hisobi  to’g’risida”  gi  qonunning  6-moddasiga  va 

buxgalteriya hisobi milliy standart (BHMS) lariga muvofiq xarajatlarni tan olish va 

hisobini yuritishning quyidagi tamoyillarini keltirish mumkin (

2-jadval

). 

2-jadval 

Xarajatlarni tan olish va hisobini yuritishning tamoyillari 

№ 

Tamoyilning nomi 

Xarajatlar hisobi bo’yicha qo’llanilishi 

 

 

 

1. 

Ikki yoqlama yozuv    

usuli bilan hisob yuritish 

Bu  tamoyilning  ma’nosi  shundan  iboratki  yuz 

bergan  operatsiyaning  summasini  bir  vaqtning 

o’zida ikki schotda, ya’ni bir schotning debetida 

va  ikkinchisining  kreditida  aks  ettirilishini 

bildiradi. 

2. 

Uzluksizlik 

Bu  tamoyil  korxonaning  doimo  harakatdagi 

subyekt,  ya’ni  o’z  faoliyatini  kelgusida  davom 

ettiruvchi  va  rivojlantiruvchi  subyekt  sifatida 

qaraydi.  Shunga  ko’ra,  xarajatlar  ham  uzluksiz 

hisobga olib boriladi. 

3. 

Pulda ifodalash 

Bu  tamoyil  yuz  bergan  xarajatlarni  milliy 

valutada, ya’ni so’m va tiyinlarda aks ettirishni 

bildiradi. 

4. 

Aniqlilik  

Bu  tamoyil  hisobda  aks  ettirilgan  har  bir 

xarajat summasining qat’iy hujjatli  asosga ega 

bo’lishligini bildiradi. 

5. 

Hisoblash  

Bu  tamoyil  xarajatlarni  yuz  bergan  vaqtiga 

ko’ra tan olishni va shu vaqtdan boshlab ularni 

buxgalteriya 

hisobida 

va 

hisobotda 

aks 

ettirishni bildiradi. 

6. 

Ehtiyotkorlik 

(konservatizm) 

Bu  tamoyil  korxona  hisobotlarida  xarjatlarni 

ko’p (kam) qilib ko’rsatmaslikni ifodalaydi. Bu 

tamoyilni  qo’llash  yashirin  rezervlarni  vujudga 

keltirish,  biron  bir  maqsadda  xarajatlarni 

 

ko’paytirib  (kamaytirib)  ko’rsatish  huquqini 

bermaydi. 

7. 

Taqqoslamalik  

Xarajatlarni  ifodalovchi  hisobotlar  foydali  va 

mazmunli  bo’lishi  uchun  u  turli  hisobot 

davrlaridagi  axborotlar  bilan  qiyoslanadigan 

bo’lish  kerak.  Hisobotdan  foydalanuvchilar 

ushbu  hisobot  qaysi  usullarga,  tamoyillarga 

muvofgiq  tuzilganligini  bilishi  lozim.  Agar 

o’tgan  davrdagi  hisobot  ko’rsatkichlari  bilan 

joriy  hisobot  davridagi  hisobot  o’rtsida  farq 

bo’lsa  o’tgan  davr  hisobotini  ham  qaytadan 

tasniflash 

lozim, 

agar 

tasniflashning 

(o’zgartirishning)  iloji  bo’lmasa  ushbu  qismda 

tushuntirishlar,  yoxud  xarakteri  ochib  berilishi 

lozim. 

8. 

Neytrallik  

Bu 

tamoyil 

xarajatlarni 

ifodalovchi 

hisobotlarni  bironta  shaxs  manfaatlari  uchun 

boshqa 

bironta 

shaxs 

zararlari 

evaziga 

moslashtirmaslikni bildiradi. 

9. 

Hisobot davri  daromadlari 

va xarajatlarining 

muvofiqligi 

Bu  tamoyil  hisobot  davri  xarajatlariga  shu 

davrda real daromad keltirgan qismini kiritishni 

bildiradi. 

10. 

Tushunarlilik  

Bu 

tamoyil 

xarajatlarni 

ifodalovchi 

hisobotlarning 

moddalari 

axborot 

foydalanuvchilari uchun tushunarli bo’lishligini 

bildiradi. 

11. 

Yakunlanganlik 

Bu  tamoyil  xarajatlar  to’g’risidagi  hisob 

ma’lumotlarining biron-bir hisobot davri uchun 

jamlanganligini bildiradi. 

12. 

Tezkorlik 

Bu  tamoyil  xarajatlar  to’g’risidagi  hisob 

ma’lumotlarini 

va 

hisob 

siyosatidagi 

o’zgarishlarni  boshqaruv  organlariga  kerakli 

muddatlarda  va  hajmda  yetkazib  berishni 

bildiradi.  Axborotning  muhimligi  ham  nisbiy 

tushuncha  bo’lib,  u  faqatgina  o’z  vaqtidagina 

muhim  bo’ladi,  kechikkan  yoki  muddatidan 

oldin berilgan axborotning roli pasayadi. 

 

13. 

Offsetting (moddalarning 

o’zaro hisobga olinishi) 

Bu  tamoyil  daromad  va  xarajatlar  moddalari 

o’zaro  hisobga  olinishi  mumkin  emasligini 

bildiradi  (BHMS  larda  bunga  ruxsat  berilgan 

yoki talab qilingan holatlar bundan mustasno). 

 

3. 

Xarajatlar hisobi

 

Ushbu  bo’limni  “ishlab  chiqarish  xarajatlari”,  yoxud  “mahsulot  tannarxi” 

tushunchalariga ta’rif berishdan boshlasak, turli adabiyotlarda bu ikki tushunchaga 

bir-biriga mazmunan juda yaqin bo’lgan ta’riflar berilgan, masalan: 



  Mahsulot  tannarxi  ushbu  mahsulot  qiymatining  pul  shaklidagi  qismi  bo’lib, 

moddiy, mehnat va boshqa sarf-xarajatlardan iborat bo’ladi

10

; 



  Ishlab  chiqarish  xarajatlari  –  bevosita  mahsulotlarni  (ish,  xizmatlarni)  ishlab 

chiqarishga  ketgan,  shuningdek  ularning  tannarxini  tashkil  etuvchi 

xarajatlardir.  Tannarx  -  mahsulot (ish, xizmat)  larni ishlab  chiqarishga ketgan 

barcha xarajatlarning pulda ifodalangan majmuasi

11

. 



  Mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ishlab  chiqarish  tannarxiga  bevosita  mahsulot 

(ishlar,  xizmatlar)  ni  ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  bo’lgan,  ishlab  chiqarish 

texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi

12

. 

O’ylaymizki,  yuqorida  keltirilgan  ta’riflarning  har  biri  ishlab  chiqarish 

xarajatlari,  mahsulot  tannarxi  tushunchalarini  to’liq  yoritib  bera  olgan,  shunday 

bo’lsada, biz quyidagi ta’rifni tavsiya qilgan bo’lar edik: 

Ishlab  chiqarish  xarajatlari  –  bu  shunday  xarajatlarki,  uning  pirovardida 

(natijasida) aniq bir mahsulot (ish, xizmat) lar yaratiladi. 

Bozor  munosabatlari  sharoitida,  ya’ni  raqobat  sharoitida,  qolaversa  hozirgi 

jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ishlab chiqarish tannarxiga kiradigan 

xarajatlarning ahamiyati ortib boradi, chunki mahsulot narxining asosini mahsulot 

tannarxi  tashkil  qiladi,  raqobat  shaoitida  esa  narx  bu  bir  dastakki,  qaysiki  shu 

dastak  bilan  raqobatchilar  ichida  g’olib  bo’lishga  yordam  beradigan.  Bu  kabi 

misollarni  yana  ko’plab  keltirish  mumkin,  shunday  ekan  ishlab  chiqarish 

tannarxiga kiradigan xarajatlarni doimiy nazorat qilib borish lozim. 

                                                           

10

 F.G’.G’ulomova. Buxgalteriya hisobini mustaqil o’rganish uchun qo’llanma. T.: “NORMA”, 2009. 343-bet. 

11

 K.B.Urozov. buxgalteriya hisobi va audit. T.: “O’qituvchi”, 2004. 146-bet.

 

12

 

“Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy 

natijalarni shakllantirish to’g’risida Nizom”, 1-qismi.

 

 

Sanoat korxonalarida “Xarajatlar tarkibi… to’g’risida”gi Nizomga muvofiq 

ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodiy mohiyatiga ko’ra quyidagicha tasniflanadi (

6-

chizma

).  Ushbu  Nizom  amaldagi  qonun  qoidalar  hisobga  olingan  holda  xo’jalik 

yurituvchi  subyektlarning  ishlab  chiqargan  mahsuloti  tannarxiga  qo’shiladigan 

xarajatlarning  bir  xilligini  ta’minlash  maqsadida  ishlab  chiqilgan.  Nizom   

buxgalteriya   hisobi   va   soliqqa   tortish  maqsadlari  uchun  xarajatlarni 

 

6-chizma: Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiradigan xarajatlarning iqtisodiy 

mohiyatiga ko’ra tasniflanishi 

hisoblash o’rtasidagi farqni hisobga oladi. Soliqqa tortiladigan foyda buxgalteriya 

foydasidan farq qiladi, korxona xarajatlarining bir qismi amaldagi soliq siyosatiga 

ko’ra  soliq  bazasidan  chegirilmaydi.  Shu  narsani  ta’kidlash  joizki,  buxgalteriya 

hisobi  tamoyillari  xarajatlarning  hisobotlarda  aks  ettirilishini  soliqqa  tortish 

qoidalari bilan bog’lamaydi. 

21-sonli BHMSga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlarining sintetik hisobi 2010 

“Asosiy ishlab chiqarish” schotida olib boriladi. Ushbu schot aktiv, doimiy schot 

bo’lib, ko’payishi va qoldig’i debet tomonida, kamayishi kredit tomonida, qoldig’i 

ma’lum bir sanaga tugallanmagan ishlab chiqarishning puldagi ifodasidir.

 

 

Ishlab chiqarish 

xarajatlari 

Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar  

(qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib 

tashlangan holda), Nizomning 1.1-punkti 

 

Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan 

mehnatga haq to’lash xarajatlari, Nizomning  

1.2-punkti 

 

Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy 

sug’urtaga ajratmalar, Nizomning 1.3-punkti 

 

Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga 

ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, 

Nizomning 1.4-punkti 

 

Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar, 

Nizomning 1.5-punkti 

 

 

Davr  xarajatlari  deganda  bevosita  ishlab  chiqarish  jarayoni  bilan  bog’liq 

bo’lmagan xarajatlar va sarflar: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish xarajatlari 

va umumxo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar tushuniladi

13

. 

Davr xarajatlari – “Xarajatlar tarkibi… to’g’risida”gi Nizomga binoan joriy 

etilgan  korxonaning  xarajatlar  hisobi  tizimidagi  ko’rsatkich.  Davr  xarajatlari 

toifasiga  bevosita  ishlab  chiqarish  jarayoni  bilan  bog’liq  bo’lmagan  xarajatlar, 

ya’ni  boshqaruv,  tijorat  xarajatlari,  umumxo’jalik  maqsadidagi  boshqa  xarajatlar, 

shu  jumladan  ilmiy-tadqiqot  va  tajriba-konstruktorlik  ishlanmalari  xarajatlari 

kiradi.  Ushbu  xarajatlar  korxonaning  mahsulot  ishlab  chiqarish  faoliyati  bilan 

bog’lanmagani, lekin mahsulot (ish, xizmat) sotish bo’yicha asosiy faoliyati bilan 

bog’langanligi uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy 

xarajatlar  ham  deb  ataladi.  Ular  ishlab  chiqarilgan  yoki  sotilgan  mahsulot  yoki 

tovarlar  hajmiga  deyarli  bog’liq  emas,  aksincha  xo’jalik  faoliyatining  davomiylik 

vaqti bilan ko’proq bog’liqdir. Ushbu xarajatlar ular paydo bo’lgan davrda yig’ib 

boriladi va hisobdan chiqariladi

14

. 

Davr  xarajatlari  ham  korxona  molyaviy-xo’jalik  faoliyatida  muhim 

ko’rsatkich  hisoblanadi,  mahsulot  tannarxiga  bevosita  ta’sir  qilmasada,  bilvosita 

ta’sir etadi. Mahsulot narxini belgilashda bu tur xarajatlarga ham e’tibor beriladi, 

korxonaning jami xarajatlari formulasida buni yaqqol ko’rishimiz mumkin: 

y=ax

+

b 

bu yerda: y – korxonaning jami xarajatlari; 

x – ishlab chiqarish hajmi; 

a – bir birlik mahsulotga to’g’ri keladigan o’zgaruvchan xarajatlar; 

b – o’zgarmas xarajatlar. 

 

O’zgarmas  xarajatlar  tarkibida  davr  xarajatlari  ham  mavjud  bo’lib, 

korxonaning shu davrdagi daromadlari   y (korxonaning jami xarajatlari) dan ko’p 

bo’lishi  lozim.  Chunki,  davr  xarajatlari  xarajatlarga  berilgan  ta’rifga  ko’ra  (

1.-

bo’limga qaralsin

)  iqtisodiy nafni kamaytiradi, ya’ni hisobot davri daromadlaridan 

qoplanadi. 

Davr  xarajatlar  “Xarajatlar  tarkibi  …  to’g’risida”gi  Nizom  va  21-sonli 

BHMS ga muvofiq quyidagi xarajat moddalaridan tashkil topgan  



 

9410 “Sotish xarajatlari”; 

                                                           

13

 

“Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy 

natijalarni shakllantirish to’g’risida Nizom”, 2-qismi.

 

14

 

F.G’.G’ulomova. Buxgalteriya hisobini mustaqil o’rganish uchun qo’llanma. T.: “NORMA”, 2009. 376-bet.

 

 



 

9420 “Ma’muriy xarajatlar”; 



 

9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”; 



 

9440 “Hisobot davrining kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan 

xarajatlari”. 

Sotish  xarajatlarining  sintetik  hisobi  9410  “Sotish  xarajatlari”  schotida 

yuritiladi,  ushbu  schot  aktiv  xarakterli  vaqtinchalik  (tranzit)  schot  bo’lib,  uning 

debetida yil davomida amalga oshirilgan sotishga doir xarajatlar yig’iladi. Ushbu 

schotga olib boriladigan xarajatlarning aniq turlari va tarkibi “Xarajatlar tarkibi … 

to’g’risida”gi  Nizomning  “Sotish  xarajatlari”  nomli  bo’limida  to’lig’icha 

keltirilgan,  shulardan  ayrimlarini  keltiradigan  bo’lsak,  sotish  bilan  bo’gliq 

mehnatga  haq  to’lash  xarajatlari,  ijtimoiy  sug’urta  xarajatlari,  amortizatsiya 

xarajatlari,  reklama  xarajatlari,  o’rash-joylash  xarajatlari  va  boshqalar  tashkil 

qiladi.  Xarajatlarning  aniq  turlari  ushbu  schotning  debetida  va  bu  xarajatlarni 

ifodalovchi  schotlarning  kreditida  (5110,  5010,  6710,  6520,  6990  va  boshqa 

schotlar)  aks  ettiriladi.  Hisobot  davri  (yil)  oxirida  9410-  schot  shu  schotning 

debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910- “Yakuniy moliyaviy natija” 

schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. 

Ma’muriy xarajatlarning sintetik hisobi 9420 “Ma’muriy xarajatlar” schotida 

yuritiladi,  ushbu  schot  aktiv  xarakterli  vaqtinchalik  (tranzit)  schot  bo’lib,  uning 

debetida  yil  davomida  amalga  oshirilgan  korxona  boshqaruviga  doir  xarajatlar 

yig’ib boriladi. Ushbu schotga olib boriladigan xarajatlarning aniq turlari va tarkibi 

“Xarajatlar  tarkibi  …  to’g’risida”gi  Nizomning  “Ma’muriy  xarajatlar”  nomli 

bo’limida  to’lig’icha  keltirilgan,  shulardan  ayrimlarini  sanaydigan  bo’lsak, 

boshqaruvga  tegishli  bo’lgan  mehnat  haqi  xarajatlari,  ijtimoiy  sug’urtaga 

ajratmalar,  amortizatsiya  xarajatlari,  har  xil  xo’jalik  boshqaruvi  uchun  zarur 

bo’lgan inventar va xo’jalik anjomlari uchun ketgan xarajatlar, shuningdek vakillik 

xarajatlari,  turli  xil  xizmatlardan  foydalanganlik  haqlari  va  shu  kabi  boshqa 

xarajatlar tashkil qiladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va bu 

xarajatlarni  ifodalovchi  schotlarning  kreditida  (0200,  0500,  1000,  5110,  5010, 

6710,  6520,  6990  va  boshqa  schotlar)  aks  ettiriladi.  Hisobot  davri  (yil)  oxirida 

9420-  schot  shu  schotning  debetida  to’plangan  summa  uning  kreditiga  va  9910- 

“Yakuniy moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. 

Boshqa  operatsion  xarajatlarning  sintetik  hisobi  9430  “Boshqa  operatsion 

xarajatlar”  schotida  yuritiladi,  ushbu  schot  aktiv  xarakterli  vaqtinchalik  (tranzit) 

schot bo’lib, uning debetida yil davomida sotish va boshqaruvdan tashqari amalga 

oshirilgan umumfaoliyatga doir davr xarajatlari yig’ib boriladi. Ushbu schotga olib 

boriladigan  xarajatlarning  aniq  turlari  va  tarkibi  “Xarajatlar  tarkibi  … 

 

to’g’risida”gi  Nizomning  “Boshqa  operatsion  xarajatlar”  nomli  bo’limida 

to’lig’icha keltirilgan, shulardan, auditorli xizmat haqi, moddiy yordam, mol-mulk, 

yer,  suv  va  boshqa  davr  xarajatlariga  olib  boriladigan  soliqlar,  mulkni  sotishdan 

ko’rilgan  zararlar,  operativ  ijaraga  berilgan  asosiy  vositalarning  amortizatsiyasi, 

jarima  va  penyalar,  gudvilni  hisobdan  chiqarish  summasi  va  shu  kabi  boshqa 

xarajatlar tashkil qiladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va bu 

xarajatlarni  ifodalovchi  schotlarning  kreditida  (1000,  5110,  5010,  6400,  6710, 

6520,  6990,  9210,  9220  va  boshqa  schotlar)  aks  ettiriladi.  Hisobot  davri  (yil) 

oxirida  9430-  schot  shu  schotning  debetida  to’plangan  summa  uning  kreditiga  va 

9910- “Yakuniy moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. 

Hisobot  davrining  kelgusida  soliq  solinadigan  bazadan  chiqariladigan 

xarajatlarining  sintetik  hisobi  esa  9440  “Hisobot  davrining  kelgusida  soliq 

solinadigan  bazadan  chiqariladigan  xarajatlari”  schotida  yuritiladi,  ushbu  schot 

aktiv  xarakterli  vaqtinchalik  (tranzit)  schot  bo’lib,  uning  debetida  yil  davomida 

korxonaning  kelgusi  faoliaytini  rivojlantirishga  sarflangan  davr  xarajatlari  aks 

ettiriladi.  Ushbu  schotga  olib  boriladigan  xarajatlarning  aniq  turlari  va  tarkibi 

“Xarajatlar tarkibi … to’g’risida”gi Nizomning “Hisobat davrining kelgusida soliq 

solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlari” nomli bo’limi va ushbu Nizomning 

“Ushbu  davrning  soliq  solinadigan  bazasidan  chiqarilmaydigan,  biroq  keyingi 

davrlarning  soliq  solinadigan  bazasidan  chiqariladigan  xarajatlar  (vaqtinchalik 

farqalr)”  nomli  2-ilovasida  to’lig’icha  keltirilgan,  shulardan  ayrimlarini 

keltiradigan  bo’lsak,  yangi  ishlab  chiqarishni  va  yangi  texnologiyalarni 

o’zlashtirishga,  boshqaruv  tizimini  yaxshilashga  sarflangan,  yangi  tashkil  etilgan 

korxonalarda  kadrlar  tayyorlash  xarajatlari,  jadallashtirilgan  amortizatsiya 

hisoblash  usullari  bilan  hisoblangan  summa  bilan  belgilangan  normalar  bo’yicha 

hisoblangan  amortizatsiya  summasi  o’rtasidagi  farq  va  boshqa  shu  kabilar  tashkil 

qiladi.  Ushbu  turdagi  davr  xarajatlari  soliq  qonunchiligiga  ko’ra  kelgusi  10  yil 

ichida,  biroq  xo’jalik  yuriruvchi  subyekt  faoliyati  davridan  ko’p  bo’lmagan  davr 

mobaynida  bir  maromda  soliq  bazasidan  maxsus  hisob-kitob  asosida  chiqarib 

boriladi.  Xarajatlarning  aniq  turlari  ushbu  schotning  debetida  va  bu  xarajatlarni 

ifodalovchi  schotlarning  kreditida  (0200,  0400,  5110,  5010,  6010,  6710,  6520, 

6990 va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 9440- schot shu 

schotning  debetida  to’plangan  summa  uning  kreditiga  va  9910-  “Yakuniy 

moliyaviy  natija”  schotining  debetiga  yozilishi  orqali  yopiladi.  Mazkur 

xarajatlarning o’zgarishi to’g’risidagi ma’lumotlar balansdan tashqari 012 “Hisobat 

davrining kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlari” schotida 

belgilangan muddat ichida aks ettirib boriladi.  

 

Korxonaning  xarajatlari  tarkibiga  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va  davr 

xarajatlaridan  tashqari,  moliyaviy  faoliyat  bo’yicha  xarajatlar  va  favqulodda 

zararlar ham kiritiladi. Korxonalar o’zining moliyaviy-xo’jalik faoliyati davomida 

chetdan pul mablag’lari jalb qilishga, chet el valutasi bilan operatsiyalarni amalga 

oshirishga  hamda  qimmatli  qog’ozlar  chiqarishga    ehtiyoj  sezadilar,  Shunday 

holatlarda  korxonaning  moliyaviy  faoliyati  bo’yicha  xarajatlari  yuzaga  keladi. 

Ushbu  tur  xarajatlari  “Xarajatlar  tarkibi…  to’g’risida”gi  Nizomning  “Moliyaviy 

faoliyat bo’yicha xarajatlar” deb nomlanuvchi 3-bo’limida to’liq aks ettirilgan. 21-

son  BHMSga  binoan  korxonaning  moliyaviy    faoliyat  bo’yicha  xarajatlari  tarkibi 

quyidagilarni o’z ichiga oladi: 



 

9610 “Foizlar korinishidagi xarajatlar”; 



 

9620 “Valuta kurslari farqidan zararlar”; 



 

9630 “Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar”; 



  9690 “Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar”. 

Foiz  ko’rinishidagi  xarajatlar  9610  “Foizlar  korinishidagi  xarajatlar” 

schotida yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, 

uning debetida yil davomida amalga oshirilgan olingan qarzlar va kreditlariga doir 

hisoblangan  xarajatlar  (foizlar)  shuningdek  uzoq  muddatli  ijara  uchun  foizlar 

yig’iladi.  Xarajatlarning  aniq  turlari  ushbu  schotning  debetida  va  6920 

“Hisoblangan foizlar” schotining kreditida aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 

9610-  schot  shu  schotning  debetida  to’plangan  summa  uning  kreditiga  va  9910- 

“Yakuniy moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. 

Valuta  kurslari  farqidan  zararlar  9620  “Valuta  kurslari  farqidan  zararlar” 

schotida yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, 

uning debetida yil davomida balansning valuta moddalarini ifodalovchi schotlarga 

doir operatsiyalar bo’yicha kurslar o’rtasidagi salbiy farqlardan ko’rilgan zararlar 

yig’ib boriladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va bu zararni 

ifodalovchi  schotlarning  kreditida  (4010,  4310,  5020,  5210,  5220,  5500,  6010, 

6310 va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 9620- schot shu 

schotning  debetida  to’plangan  summa  uning  kreditiga  va  9910-  “Yakuniy 

moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. 

Qimmatli  qog’ozlarni  chiqarish  va  tarqatish  bo’yicha  xarajatlar  9630 

“Qimmatli  qog’ozlarni  chiqarish  va  tarqatish  bo’yicha  xarajatlar”  schotida 

yuritiladi,  ushbu  schot  aktiv  xarakterli  vaqtinchalik  (tranzit)  schot  bo’lib,  uning 

debetida  yil  davomida  aksiya  va  boshqa  qimmatli  qog’ozlarni  chiqarish  hamda 

joylashtirish  bilan  bog’liq  xarajatlar  yig’ib  boriladi.  Xarajatlarning  aniq  turlari 

ushbu  schotning  debetida  va  bu  xarajatlarni  ifodalovchi  schotlarning  kreditida 

 

(1000,  5010,  5110,  6710,  6520,  6990  va  boshqa  schotlar)  aks  ettiriladi.  Hisobot 

davri  (yil)  oxirida  9630-  schot  shu  schotning  debetida  to’plangan  summa  uning 

kreditiga va 9910- “Yakuniy moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali 

yopiladi. 

Moliyaviy  faoliyat  bo’yicha  boshqa  xarajatlar  9690  “Moliyaviy  faoliyat 

bo’yicha  boshqa  xarajatlar”  schotida  yuritiladi,  ushbu  schot  aktiv  xarakterli 

vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, uning debetida yil davomida moliyaviy faoliyat 

bo’yicha boshqa xarajatlar, masalan moliyaviy investitsiyalarni qayta baholashdan 

ko’rilgan  zararlar  yig’ib  boriladi.  Xarajatlarning  aniq  turlari  ushbu  schotning 

debetida va bu xarajatlarni ifodalovchi schotlarning kreditida (0600, 5800, 6990 va 

boshqa  schotlar)  aks  ettiriladi.  Hisobot  davri  (yil)  oxirida  9640-  schot  shu 

schotning  debetida  to’plangan  summa  uning  kreditiga  va  9910-  “Yakuniy 

moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi.