Xalqaro tashkilotlar va ularning asosiy turlari

Xalqaro tashkilotlar va ularning asosiy turlari

Xalqaro tashkilotlar — mustaqil davlatlarning birlashmalari bo’lib, ular xalqaro shartnomalar va nizomlar asosida ma‘lum maqsadlarda barpo etiladi hamda doimiy harakatlanuvchi organlarga ega bo’ladi, shuningdek, xalqaro huquq asosida ta‘sis etilgan bo’lib, xalqaro huquqiy sub‘ektlarga ega bo’ladi.

Xalqaro tashkilotlarning turlari

Davlatlararo hammabop tashkilotlar bo’lib. Ularning maqsad va faoliyat mavzusi dunyoning barcha davlatlarida qiziqish uyg’otadi.

Mintaqaviy davlatlararo tashkilotlar. Bunday tashkilotlar jug’rofiy mintaqadagi davlatlar tomonidan barcha masalalar yuzasidan barpo etiladi.
Xalqaro hukumatlardan tashqari tashkilotlar.
Hozirgi kunda jahon siyosatida xalqaro tashkilotlarning rolini bir vaqtlardagidek kuchsiz deb baholab bo’lmaydi. Bugunda ular jahon siyosat maydonida mustaqil sub‘ektlar sifatida namoyon bo’lmoqdalar. Shubhasiz, xalqaro tashkilotlar geosiyosiy va mintaqaviy jarayonlarda yanada katta o’ringa ega bo’lib bormoqdalar. Ular haqli ravishda xalqaro munosabatlarning teng huquqli ishtirokchisi hisoblanadi.
Har qanday turdagi xalqaro tashkilotning shakllanishi davlatlar o’rtasidagi u yoki bu muammolarning hal qilinishi muhimligiga asoslanadi. Muammolarning muhimlik darajasi mustaqil davlatlarning o’zlari tomonidan belgilanadi, shundan ularning tasnifi aniqlanadi, ya‘ni mazkur muammolarni echishga yo’naltirilgan xalqaro tashkilotlar hukumatlararo yoki nohukumat xalqaro tashkilotlar maqomiga ega bo’ladilar.
Hozirgi xalqaro tashkilotlar ikkita asosiy turga bo’linadi: hukumatlararo va nohukumat tashkilotlar. Har ikki tashkilotning ham o’rni muhim va ularning barchasi davlatlarning turli sohalardagi muloqotiga yordam beradi.
Hukumatlararo bitim (kelishuv)lar asosida tasdiqlanmagan har qanday xalqaro tashkilot xalqaro nohukumat tashkilot hisoblanadi. Bunday tashkilotlar eng kamida bitta davlat tomonidan e‘tirof qilingan bo’lishi, ammo kamida ikki davlatda o’z faoliyatini amalga oshirishi lozim. Bu kabi tashkilotlar ta‘sis hujjatlari asosida tashkil qilinmoqda va hozirgi paytda dunyoda ularning soni 8000 ming atrofidadir. Xalqaro nohukumat tashkilotlar hozirgi xalqaro munosabatlarning barcha yo’nalishlarida faol ishtirok etmoqda, bir qator sohalarda esa ular hatto yetakchi hisoblanadi (masalan: insonparvarlik, beg’arazlik, mustaqillik va ko’ngillilik Qizil xoch qo’mitasi faoliyatining tamoyillari sanaladi va u davlatlarning turli sohalardagi hamkorligiga katta hissa qo’shdi).
Xalqaro tashkilotlar xalqaro tizimni boshqarishning alohida shaklini yaratmoqdaki, bu shakl davlatlarning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi manfaatlarining o’zaro bog’liqliqligi va qo’shilib ketishi kuchayib borayotgani tufayli zarurdir. Xalqaro tashkilotlar transchegaraviy siyosiy jarayonning institutsional doiralarini shakllantiradi, unda ko’psonli davlat va hamjamiyatlarning davlat yoki nodavlat aktyorlari ishtirok etishadi. Xalqaro hukumatlararo tashkilotlar ikkilamchi va yasama bo’ladi, chunki ular xalqaro huquqning birlamchi (boshlang’ich) sub‘ektlari — davlatlar tomonidan tuzilgan, xalqaro huquqning sub‘ektlari hisoblanadi.