Xalqaro tashkilotlar huquqi

Mustaqil D avlatlar Hamdo‘stligi
Ushbu mintaqaviy tashkilot sobik SSSR ayrim respublikalari tomonidan to‘zilgan edi. Uni ta’sis etuvchi hujjatlar 1991 yil 8 dekabrda Minskda Belorusiya, Rossiya va Ukraina tomonidan imzolangan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligini to‘zish to‘g‘risidagi bitim, 1991 yil 21 dekabrda (Boltik Buyi respublikalari va Gro‘ziyadan tashqari) 11 sobik Itgifok respublikalari tomonidan Olma Otada imzolangan Bitimga Protokol va 1991 yil 21 dekabrda imzolangan Olma Ota Deklaratsiyalari hisoblanadi. 1993 yil 22 yanvarda Minskda bo‘lib uggan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi davlat boshliklari kengashida (Armaniston, Belorussiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya, Tojikiston va O‘zbekiston nomidan) Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi Ustavi qabul qilindi.

Hamdustlikning maqsadlari quyidagilardan iborat:

• 
  birinchi, siyosiy, iqtisodiy, ekologik, insonparvarlik, madaniy va boshqa sohalarda hamkorlikni amalga oshirish;
  
• 
  ikkinchi, umumiy iqtisodiy makonni yaratish;
  
• 
  uchinchi, umuminsoniy tamoyillar va Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining me’yorlaridan kelib chiquvchi insonning asosiy huquq va erkinliklarini ta’minlash;
  
• 
  To‘rtinchi, a’zo davlatlarning xalqaro tinchlikni va xavfsizlikni ta’minlash va qurolsizlanishga yunaltirilgan hamkorliklarni amalga oshirish;
  
• 
  beshinchi, a’zo davlatlar fuqarolarining Hamdustlik hududida erkin yurishlari va mulokotlarini ta’minlash;
  
• 
  oltinchi, huquqiy munosabatlarning boshqa sohalarida o‘zaro yordam va hamkorlikni yo‘lga qo‘yish;
  
• 
  yettinchi, nizo va tortishuvlarni tinch yo‘llar bilan xal etish.
  

MDX o‘z faoliyatini xalqaro huquqning umum tan olingan tamoyillari asosida tashkil etadi. Shuningdek: davlatlararo munosabatlarda xalqaro huquqning ustuvorligi, o‘zaro bir-birlari va umuman Hamdustlik manfaatlaridan kelib chiqish, birgalikda harakat qilish va bir-birini qo‘llab-kuvvatlash, har bir a’zo davlat xalqi ma’naviyatining butunligini Saqlash, madaniy kad-riyatlarni Saqlash va madaniy almashinish sohalarida hamkorlik qilish kabi qo‘shimcha tamoyillar ham ishlab chiqilgan.

Hamdustlik davlat bo‘lmaganligi uchun milliy vakolatlarga ega emas. Bu xalqaro huquqning teng subyektlari tomonidan milliy suverenitet asosida tashkil etilgan davlatlar birlash-masidir.

Ustavda Hamdustlik manfaatlarining mavjudligi tan olinadi va 1991 yil 8 dekabrda imzolangan bitim asosida davlatlarning hamkorlik sohalari belgilanadi.

Ular jumlasiga:

• 
  insonning asosiy huquq, va erkinliklarini ta’minlash;
  
• 
  tashqi siyosatni muvofiqlashtirish; umum Yevropa va Yevroosiyo bozorlarining umumiy iqtisodiy
  hududini yaratish va rivojlantirish yo‘lida hamkorlik qilish;
  
• 
  bojxona siyosati;
  
• 
  transport va aloqa tizimlarini rivojlantirish yo‘lida hamkorlik qilish;
  
• 
  Sog‘liqni Saqlash va atrof-muxitni muxofaza qilish; ijtimoiy va migratsiyaviy siyosat masalalari; uyushgan jinoyatchilikka qarshi ko‘rash;
  
• 
  tashqi chegaralarni qo‘riqlash va mudofaa masalalari kabilar kiradi.
  

Hamdustlikdagi davlatlarning o‘zaro manfaatlari, umumiy maqsadlari, birga faoliyat olib borish sohalarining mavjudligi uni vakolatlari va huquqiy subyektligi shartnomaviy asosga ega xalqaro hukumatlararo tashkilot deb atashga imkon beradi.

Hamdustlik Ustavidan kelib chiqqan xolda ta’sis etuvchi va a’zo davlatlar farqlanadi. Birinchi guruhga 1991 yil 8 dekabrda imzolangan Hamdustlikni tashkil etish to‘g‘risidagi bitim va unga qo‘shimcha 1991 yil 21 dekabrda imzolangan Protokolni Hamdustlik Ustavining qabul qilinishi vaqtiga qadar qabul qilgan va ratifikatsiya qilgan davlatlar, aniqrogi, Armaniston, Belorussiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya, O‘zbekiston va Ukraina kiradi.

Hamdustlikka qabul qilinish a’zo davlatlarning roziligi bilan uning maqsad va tamoyillarini qabul qiluvchi, Ustavda ko‘rsatilgan majburiyatlarni o‘nta kishilish yo‘li bilan qabul kdluvchi har bir davlat uchun ochiq hisoblanadi. Shuningdek, ba’zi davlatlarning Hamdustlikning ayrim faoliyat sohalarida ko‘shiluvchi a’zo sifatida ish olib borishlari imkoni ham ko‘zda to‘tilgan.

Hamdustlikning oliy organi davlatlar boshliklarining Kengashi bo‘lib, u a’zo davlatlar umum manfaatlari doirasida davlatlar faoliyatini muxokama etish va qaror qabul qilish vakolatiga ega. Kengash yilda to‘rt marta yig‘iladi va a’zo davlatlardan birining tashabbusi bilan navbatdan tashqari yigilishlar ham o‘tkazishi mumkin.

Ikkala kengashning ham qarorlari o‘zaro rozilik (konsensus) asosda qabul qilinadi. Biror-bir davlatning ma’lum sohaga qizikish bildirmasligi qaror qabul qilinishiga to‘sqinlik qilmasligi kerak.

Tashqi aloqalarni muvofiqlashtiruvchi organ — tashqi ishlar vazirlari kengashi; jamoa xavfsizlik va harbiy-siyosiy hamkorlik sohasida mudofaa vazirlari kengashi; birlashgan qurolli kuchlar oliy qo‘mondonligi, chegara qo‘shinlari qo‘mondonlari kengashi to‘zilgan. Shuningdek, tarmoqlar bo‘yicha hamkorlikni muvofiqlashtirish nazarda tutilib, temir yo‘l transporti kengashi, davlatlararo fazo kengashi, davlatlararo ekologik kengash ham mavjud.

Hamdustlik doirasida iqtisodiy majburiyatlarning bajarilish jarayonida kelib chiquvchi nizolar va shartnoma va boshqa iqtisodiy hujjatlarni taxlil qilishdan kelib chiqadigan farqlarni yechib beruvchi iqtisodiy sud, Hamdustlik a’zolari olgan majburiyatlardan kelib chiquvchi inson huquqlari ta’minlanishini nazorat qiluvchi Inson huquqlari komissiyasi mavjud.

Hamdustlik doirasida doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi ijroiya organi 1993 yil aprelda Minskda uggan davlat boshliklari kengashida joriy etilgan koordinatsion-konsultativ Qo‘mita hisoblanadi. U davlat boshliklari kengashi tayinlaydigan Qo‘mita koordinatori va har bir a’zo davlatning ikkitadan doimiy muxtor vakilidan iborat. Qo‘mita Hamdustlikning barcha faoliyat sohalari bo‘yicha takliflar ishlab chikadi va kiritadi, iqtisodiy hamkorlikning aniq sohalari bo‘yicha shartnomalarning bajarilishiga imkoniyat yaratadi, Hamdustlikning barcha organlarining ishlashiga imkon yaratadi. Uning koshida Kotibiyat tashkil etilgan. Qumita va Kotibiyat Minskda joylashgan.

Hamdustlik xalqaro tashkilot sifatida o‘ziga hosliklarga ega. Uni ta’sis etuvchi hujjatlar va Ustavi Hamdustlikka a’zo davlatlarning tashkilot faoliyatida qisman ishtirok etishlariga imkon beradi. Jumladan, Minskda 1991 yil 8 dekabrda imzolangan bitimning 10-moddasi ishtirokchilarga bitimni tulaligicha emas, balki uning ayrim qismlarini to‘xtatib qo‘yish imkonini beradi.