Xalqaro iqtisodiy munosabatlar kafedrasi а. М л ы м о V, Z. M. Otaqo‘z iy e

4. Pul - kredit siyosati
Pul - kredit siyosati deganda toMa bandlik sharoitida jami mahsu­
lotni ishlab chiqarishga inflyatsiyaning ta’sirini kamaytirish yoki bar- 
taraf etish maqsadida muomaladagi pul miqdorini o‘zgartirish tu­
shuniladi.
Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy 
barqarorlikni ta’minlash vazifasini hayotga tadbiq etadi.
Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda 
ochiq bozorda operatsiyalami, ya’ni davlat qimmatbaho qog‘ozlarini 
taklif qilish usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalami 
Markaziy Bank asosan nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda 
amalga oshiradi. Bozorda Markaziy bank xazina qimmatbaxo 
qog‘ozlarini sotish yoki xarid qilish yoMi bilan pul taklifiga ta’sir 
etadi, ya’ni pul bozoridagi talab va taklif muvozanatini ta’minlaydi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud, deb 
faraz qilamiz. Tabiiyki Markaziy Bank ortiqcha pul massasini ka­
maytirish yoki yo‘q qilishga harakat qiladi. Buning uchun u ochiq 
bozorda o‘zining qimmatli qog‘ozlarini aholi va banklarga taklif 
etadi, ular esa xarid qila boshlaydilar.
Davlat qimmatbaho qog‘ozlarining taklifi oshib borgan-sari unga 
bo‘lgan bozor bahosi pasayadi, o‘z navbatida pulga boMgan foiz 
oshadi, bu esa unga boMgan talabni oshiradi. Banklar va aholi qim­
matli qog‘ozlami ko‘proq xarid qila boshlaydilar, pirovard natijada 
banklaming zahiralari qisqaradi, o‘z navbatida bu hoi pul taklifmi 
bank multiplikatorini teng nisbatda qisqarishiga olib keladi. Bu bank 
zahira va pul taklifini ortishiga olib keladi.
Pul kredit siyosatining vositalaridan yana biri bu majburiy bank 
zahira me’yorini MB belgilaydi va uni o‘zgartirib turadi. Agar MB 
majburiy bank zahirasini kamaytirsalar ortiqcha bank zaxiralari or­
tadi. Bu esa pul taklifining multiplikasion ortishiga olib keladi. Ma­
salan- ushbu me’yor 20% boMsa, unda qo‘yilgan 10000 so‘mdan 
2000 oo‘m majburiy bank me’yorini tashkil etadi. Bunda bank faqat 
8000 so‘mini qarzga berishi mumkin.
Majburiy bank zahira me’yorini ko‘tarish yordamida davlat pul 
taklifini kamaytiradi, zero bu banklaming ortiqcha bank zahiralari­
ning qisqarishiga olib keladi.
108

---

Monetar siyosatni o‘tkazishda bu vosita butun bank tizimining 
asoslariga ta’sir etadi. Shuning uchun, u ko‘pchilik mamlakatlarda 
o‘ta zarur boMgandagina qoMlaniladi.
Davlat tomonidan oshiriladigan pul-kredit (monetar) siyosat 
YaMM, bandlik va baholar darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, faraz 
qilamizki, iqtisodiyotda ishlab chiqarish qisqarmoqda va ishsizlar soni 
ortib bormoqda. Bunday sharoitda davlat MB orqali pul taklifini 
oshirishga biz yuqorida ko‘rib chiqqan vositalar yordamida amalga 
oshirishga harakat qiladi. Buning natijasida pul taklifi o‘sadi, foiz 
stavkasi esa pasayadi. Bu esa investisiyaga talabni oshiradi va o‘z 
navbatida YaMM miqdorini ko‘payishiga olib keladi. Bu bilan davlat 
ma’lum davrda o‘z maqsadiga erishadi, ishlab chiqarishning orqaga ket­
ishi to‘xtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari oshadi.
Shuni ta’kidlash joizki, monetar siyosat asosida yaxlit iqtisodi­
yotga pul va kredit siyosatining ta’sir jarayonlari pul nazariyasi yo- 
tadi. Ushbu nazariyaga 2 xil yondashuvchi iqtisodchilar o‘rtasida 
tafovutlar bor. Bu takomillashgan Keynsiancha Nazariya va zamona­
viy pul miqdori nazariyasi Monetarizm. Ikkala nazariya tarafdorlari 
pul taklifini nominal YaMMga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu 
ta’siming ahamiyatiga har xil baho beradilar.
5. Pulga talabning tarkibi
Pul insonlarga o‘zlarining kundalik extiyojlarini qondirish va 
jamg‘arish uchun kerak. Shu sababli pulga boMgan umumiy talab 
bitimlar uchun pulga talabdan va moliyaviy aktivlar uchun pulga ta- 
labdan iborat.
Bitimlar uchun pulga boMgan talab - bu aholiga va korxonalarga 
tovar va xizmatlami xarid qilish uchun zarur boMgan pul miqdoridir. 
U nominal YaMMni o‘sishi bilan oshib boradi va pulning muomala 
vositasi vazifasini bajarishi bilan bogMiq. Nominal YaMM qancha 
ko‘p boMsa, oldi-sotdi jarayoniga xizmat qilish uchun shuncha ko‘p 
pul kerak boMadi.
Moliyaviy aktivlar tomonidan pulga boMgan talab pulning 
jamg‘arish vositasi sifatidagi funksiyasiga asoslangan, ya’ni odamlar 
o‘zlarining moliyaviy aktivlami aksiyalar, obligatsiyalar bankdagi 
omonatlari ko‘rinishida qoMlarida tutib turadi. Jamg‘arish zaruriyati 
ham pulga boMgan talabni shakllantiradi.
109

---

Pulga boMgan umumiy talab foiz stavkasi miqdoriga yoki 
pulning ishlatilishi bahosiga nisbatan teskari bogMiqlikda boMadi. 
Foiz stavkasi qanchalik yuqori boMsa pulga boMgan talab shuncha 
past boMadi va aksincha, foiz stavkasini pasayishi bilan pulga 
boMgan talab oshadi (chizmaga qarang).
28-rasm. Foiz stavkasi va pulga bo‘lgan talab o'rtasidagi o‘zaro 
bog‘liqlik-
Chizmadagi Dm chizigM, foiz stavkasining har bir mumkin 
boMgan miqdorida odamlar bitimlar va jamg‘armalar uchun sar- 
flashni istagan pulning umumiy miqdorini ko‘rsatadi.