Xalqaro iqtisodiy munosabatlar kafedrasi а. М л ы м о V, Z. M. Otaqo‘z iy e

3. Mahsulotlar, harajatlar va daromadlaming
doiraviy aylanishi
Iqtisodiy agentlar harakatlarining eng tipik jihatlarini (agentlarni 
agregatlash) va bozorlaming amal qilishida nisbatan muhim bo‘lgan
10

---

qonuniyatlarini (bozorlami agregatlash) aniqlash makroiqtisodiy bog‘- 
liqliklami agregatlash, ya’ni makroiqtisodiy bozorlarda makroiqtisodiy 
agentlar harakatlari qonuniyatlarini tadqiq etish imkonini beradi. Buni 
esa 
mahsulotlar, harajatlar va daromadlaming doiraviy aylanishi
chizmasi orqali tasvirlash mumkin (yoki aylanma oqim modeli-model 
of circular flows).
Dastawal ikki sektorli modelni ko‘rib chiqamiz, bu model faqat 
ikki makroiqtisodiy agentdan, ya’ni uy xo‘jaliklari, firmalardan va 
ikki bozordan- tovar va xizmatlar bozori va iqtisodiy resurslar bozo- 
ridan iborat.
Firmalar ishlab chiqargan (taklif etgan) va tovar va xizmatlar bozo- 
riga keltirgan mahsulotlami uy xo‘jaliklari sotib oladilar (ularga talab 
bildiradilar). Tovar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun firmalar iqtiso­
diy resurslami (yer, mehnat, kapital va tadbirkorlik faoliyatini) sotib 
oladilar, ya’ni ularga talab bildiradilar. Iqtisodiy resurslar egasi - uy 
xo'jaliklari esa ulami taklif etadilar. Tovar va xizmatlar sotib olganda uy 
xo‘jaliklari sarf-harajat qiladilar. Uy xo‘jaliklarining tovar va xizmat­
larga qilgan harajatlari iste’mol harajatlari (consumption spending) deb 
nomlanadi. Firmalar o‘z mahsulotlarini uy xo‘jaliklariga sotganda 
daromad ko‘radilar (revenue), bundan ular uy xo‘jaliklariga iqtisodiy 
resurslar uchun haq to‘laydilar, bu esa firmalar uchun harajat (costs) 
hisoblanadi (uy xo‘jaliklari uchun omillar daromadi, mehnat omili 
uchun ish haqi, yer omili uchun renta, kapital omili uchun foiz va tad­
birkorlik faoliyati uchun foyda, ular yig‘indisi esa milliy daromadni 
tashkil etadi). Olingan daromadlami uy xo‘jaliklari tovar va xizmatlami 
sotib olish uchun sarflaydilar (iste’mol xarajatlari). Daromadlar va hara­
jatlar aylana bo‘ylab harakatlanadi. Har bir iqtisodiy agent daromadi 
sarflanganda boshqa bir iqtisodiy agent daromad ko‘radi, bu esa keying- 
isining qiladigan harajatiga asos bo'ladi. Harajatlar ortishi daromad 
o‘sishiga olib keladi, daromad o‘sishi esa kelgusida harajatlaming 
ko‘payishiga zamin yaratib beradi. Shuning uchun ham chizma aylanma 
harakat modeli yoki aylanma oqim modeli nomini olgan. Moddiy oqim- 
lar soat strelkasiga qarshi, pullar esa soat strelkasi yo‘nalishida harakat­
lanadi. Talab soat strelkasi yo‘nalishida, taklif esa unga qarshi harakat­
lanadi. Chizmadan quyidagilami ko‘rish mumkin: 1) har bir moddiy 
oqim narxi pul oqimi kattaligiga teng; 2) milliy mahsulot milliy daro- 
madga teng; 3) umumiy talab umumiy taklifga teng; 4) umumiy daro­
mad umumiy harajatlarga teng.
11

---

eksport (Ex)
Sotuvdan tushgan tushum