Xalqaro iqtisodiy munosabatlar kafedrasi а. М л ы м о V, Z. M. Otaqo‘z iy e

Xususiy va davlat sektori yopiq iqtisodiyotni tashkil qiladi.
Yopiq iqtisodiyot 
(closed economy) - xorijiy mamlakatlar bilan 
aloqasi bo‘lmagan iqtisodiyot.
4) chet el (xorijiy) (foreign sector) sektor-dunyoning boshqa bar- 
cha mamlakatlarini birlashtiradi va mustaqil oqilona harakat qiluvchi 
agent hisoblanadi. U ushbu mamlakat bilan:
- xalqaro savdo (tovar va xizmatlar eksport va importi);
- kapital harakati (moliyaviy aktivlar, ya’ni kapitalning eksport 
va importi) aloqalarini amalga oshiradi.
Tahlilga chet el (xorijiy) sektorning 
qo‘shilishi 
ochiq iqtisodi­
yotni keltirib chiqaradi.
Bozorlami agregatlash har bir alohida bozorda amal qiluvchi 
qonuniyatlarni aniqlash, ya’ni: talab va taklif shakllanishi xusu- 
siyatlarini va har bir bozorda uning muvozanat shartlarini tadqiq et- 
ish; talab va taklif nisbatlari asosida muvozanat narx va muvozanat 
hajmni aniqlash; har bir bozorda muvozanat o‘zgarishi oqibatlarini 
tahlil etish maqsadida amalga oshiriladi.
Bozorlami agregatlash to‘rtta makroiqtisodiy bozomi ajratish 
imkonini beradi:
- tovar va xizmatlar bozori (real bozor)
- moliyaviy bozor (moliyaviy aktivlar bozori)
-
iqtisodiy resurslar bozori
- valyuta bozori.
1) Agregatlangan tovar va xizmatlar bozori (goods market) ni 
hosil qilish uchun biz iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan barcha 
turli-tuman tovarlami abstraktlashtirib (ajratib olib), bu bozorda amal 
qiluvchi eng asosiy qonuniyatlarni, ya’ni tovar va xizmatlarga 
bo‘lgan talab va taklif qonuniyatlari shakllanishini aniqlab olishimiz 
zarur bo'ladi. Talab va taklif nisbati tovar va xizmatlarga bo‘lgan 
muvozanat narx (price level) va muvozanat hajm (output) ni aniqlash 
imkonini beradi. Tovar va xizmatlar bozori real bozor (real market) 
deb ham ataladi, chunki unda real aktivlar sotiladi va sotib olinadi 
(real boyliklar-real assets).
2) Moliya bozori (financial assets market) - bu bozorda moli­
yaviy aktivlar (pul, aksiya va obligatsiyalar) sotiladi va sotib olinadi. 
Bu bozor ikki segmentga bo‘linadi:
a) p u l bozori (money m arket)yokipullik m oliyaviy aktivlar bozori;
b) qim m atli qog'ozlar bozori (bonds m arket) y o k i p u lsiz m oli­
ya viy akti vlar bozori.
9

---

Pul bozorida sotish va xarid qilish jarayoni yuz bermaydi (chunki 
pulni pulga sotib olish ma’noga ega emas), ammo pul bozorida amal 
qiladigan qonuniyatlarni, pulga bo‘lgan talab va taklif shakllanishini 
tadqiq qilish makroiqtisodiy tahlil uchun katta ahamiyatga ega. Pul 
bozorini o‘rganish, uning muvozanat shartlari “pulning narxi” (kredit 
narxi) bo‘lmish foiz stavkasini va pul massasi (money stock) ning 
muvozanat kattaligini, hamda pul bozorida muvozanatning o'zgarish 
oqibatlari va uning tovar va xizmatlar bozoriga ta’sirini aniqlash 
imkonini beradi. Pul bozorining asosiy vositachisi banklar hisobla- 
nadi, ular puilami saqlaydilar va kreditga bei adilar.
Qimmatli qog‘ozlar bozorida aksiya va obligatsiyalar sotiladi va 
sotib olinadi. Qimmatli qog‘ozlar xaridori - bu birinchi navbatda uy 
xo‘jaliklari, ular o‘z jamg‘armalarini daromad olish maqsadida ish- 
latadilar (aksiyalar bo‘yicha dividendlar va obligatsiyalar bo‘yicha foiz 
oladilar). Aksiyalami sotuvchi (emitent)lari bo‘lib firmalar, obligasiya- 
lami sotuvchilari esa - firmalar va davlat hisoblanadi. Firmalar aksiya 
va obligatsiyalami o‘z investision harajatlarini moliyalashtirish, ishlab 
chiqarishni kengaytirish uchun, davlat esa obligatsiyalami davlat 
byudjeti taqchilligini moliyalashtirish maqsadida chiqaradi.
3) Resurslar bozori (resource market) makroiqtisodiy modellarda 
mehnat bozori orqali aks ettirilgan (labour market), chunki bu bozorda 
amal qiluvchi qonuniyatlar (mehnatga bo‘lgan talab va taklifning 
shakllanishi) makroiqtisodiy jarayonlami tushuntirib berish imkonini 
beradi (ayniqsa qisqa muddatda). Uzoq muddatli makroiqtisodiy mod­
ellarda kapital bozori tadqiq etiladi. Mehnat bozoridagi muvozanat 
iqtisodiyotda mehnatning muvozanat hajmi (labour force) va “mehnat 
narxi” muvozanati-ish haqi stavkasi (wage rate) ni aniqlash imkonini 
beradi. Mehnat bozorida muvozanat buzilishi tahlili ishsizlikni kelib 
chiqish sabablari va turlarini tushuntirib beradi.
4) Valyuta bozori (foreign exchange market) da esa turli mara- 
lakatlar milliy pul birligi (valyuta) o‘zaro bir-biriga ayirboshlanadi 
(dollar ienalarga, rubl yevroga, so‘rn dollarga va xakozo). Bir milliy 
valyutani ikkinchi bir valyutaga ayirboshlash natijasida valyuta kursi 
(exchange rate) shakllanadi.