Xalqaro ilmiy-nazariy konferensiya

3. Балх вилоятидаги туркий жой номларининг бошқа номларга ўзгариши:
Балх, Афғонистоннинг йирик вилоятларидан бири. Бу вилоят тарих давомида кўпгина маданиятларнинг ўчоғи бўлиб келган. Балх вилояти туркийлар ҳокимияти даврларида ҳам гуллаб-яшнаб турган йирик маданий марказлардан бири бўлган. Бу вилоят аҳолисининг катта қисмини туркийлар, айниқса ўзбеклар ташки беради. Балх вилоятида туркийларга оид тарихий обидалар борлиги, бу вилоят туркийлар ҳокимияти даврида ҳеч қачон уларнинг эътиборидан четда қолмаганлигини ҳамда бу вилоятнинг йерли аҳолисини ҳам туркийлар ташкил этишини собит қилади. Темурийлар даврига оид Мазори-Шарифдаги Ҳазрати Али зиёратгоҳи туркийлар ҳокимияти давридан қолган йирик ёдгорликлардан бири.
Балх вилоятидаги кўпгина топонимларнинг келиб чиқиши туркий эканлигига шак йўқ. Бу номларнинг айримлари тарих давомида ўзгариб кетган, ёки бошқа номларга алматирилган. Шулардан бир нечтасини қуйида кўриб ўтамиз.
1) “Айру Том // ایرو تام” Балх вилоятининг Ўзбекистон билан чегардош бўлган минтақаларидан бирининг номи. Бугунги кунда бу ном “Ҳайратон // حیرتان” деб йуритилади.³³
2) Ҳозир “Шўлгар” деб аталадиган туманлардан бирининг эски номи “Бўйниқара // بۉینی‌قره” бўлган. Бу турикий топоним ўрнини “Шўлгар // شولگر” топоними эгаллаган.³⁴
3) “Янги Ариқ // ینگی اریق” топоними аҳоли арасида тирик бўлса-да, Балх вилоятидаги тарихга айланган геогрофик объектларнинг бирининг номи. Бугунги кунда бу геогрофик объект “НивиКўт // نوی کوت” деб аталади.³⁵
4) Эскиларда “Ҳазора Чиқиш // هزاره چیقیش” деб йуритиладиган топоним, бугунги кунда “Астулгай // استولگی”га бўшатган ва ўзи тарихга айланган.³⁶
4) “Йўлбўлди // یۉل بۉلدی” топоними ҳам фақатгина ёшли одамлар хотирасида ва айрим тарихий китобларда магу бўлиб қолган жой номлардан бири. Ҳозир бу ном ўрнида “Линдай // لیندی” топоними ишлатилади.³⁷
5) Узоқ замонлардан бери “Қўш Тепа // قۉش تېپه” дея аталиб келган геогрофик объект энди “Мангулай // منگولی” номи билан йуртилади.³⁸ “Қўш Тепа” топоними Афғонистоннинг бошқа вилоятларида ҳозир ҳам учрайди.
6) Туркийлар тарихида “Дулбарчин” номли хат бўлган. Лекин, Балх вилоятида фақатгина бир фонема фарқ қилиши билан (/ч/ ўрнида /ж/) “Дулбаржин// دولبرجین” номли топоним ҳам борлиги қайд этилган. Аммо, ҳозир бу ном тарихга айланиб, ўрнини “Шалхай // شلخی”га берган.³⁹
7) Балх вилоятига тегишли жой номларидан бири “Оқ Тепа // آق تېپه” ҳозирги кунда “Испинкай // سپینکی” деб аталади.⁴⁰