Xalqaro hisob-kitoblar

SVIFT (SWIFT) - bu ma'lumotlarni uzatish va operatsiyalarni amalga oshirish tizimi bo’lgani uchun, uni hisob-kitoblaming mustaqil shakli sifatida hisobga olish maqsadga muvofiq emas.
MDH davlatlarida valyutalar kotirovka qilinadigan doimiy valyuta birjalarining mavjud emasligi, ushbu davlatlarning valyutalaridan davlatlararo hisob-kitoblarda foydalanishga tuskinlik qiladi. Erkin almashinadigan valyutalar (EAV) bilan hisob-kitob qilishga asoslangan tizim eng qulay tizim hisoblanadi. Lekin, EAVning etishmasligi sababli, bu tizimdan to’liq foydalanishning imkoni yuk edi. MDH davlatlari o’rtasidagi hisob-kitoblar muammosini hal qilish uchun, 1994 yilda Minskda Davlatlararo bank tashkil etildi. Bu bank kliring markazi vazifasini utashi kerak edi. Lekin, Markaziy banklarning faoliyatida muvofiqlik bo’lmaganligi tufayli, ushbu bank xakkoniy faoliyat ko’rsatmayapti.
Xalqaro hisob-kitoblarda qatnashuvchi sub'ektlar bo’lib, hukumatlar, davlat organlari, Markaziy banklar, tijorat banklari, maxsus moliya-kredit institutlari (Pensiya fondlari, sug’urta kompaniyalari, kredit ittifoqlari, lombardlar va h.k.), korporatsiyalar, xalqaro va hududiy moliya-kredit tashkilotlari (XVF, JTTB, ETTB, ORB va h.k.) hisoblanadi.
Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish bo’yicha, birinchi o’rinni tijorat banklari egallaydi. Sababi shundaki, xalqaro operatsiyalarning asosiy qismi - tashqi savdo operatsiyalari va kapitallar hamda kreditlaming harakati bo’yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga to’g’ri keladi. Ushbu hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi tijorat tuzilmalarining milliy va chet el valyutalaridagi joriy hamda depozit hisob-rakamlari, tijorat banklarida joylashgan. Markaziy banklar esa, tijorat tuzilmalariga kredit-hisob-kitob xizmatlarini ko’rsatish huquqiga ega emas. Demak, tijorat banklari orqali tijorat tusidagi operatsiyalarning asosiy qismi amalga oshiriladi.
Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirishdagi mavqei, ularning moliyaviy jihatdan mustahkamligiga, elektron aloqa tizimlari bilan yaxshi jixozlanganligiga, obro’siga, rivojlangan, keng tarmoqli xorijiy flliallar va bo’linmalari, ko’p sonli vakillik hisob-rakamlariga ega ekanligiga bog’liq. Tijorat banklarining xorijiy bank va korporatsiyalar bilan amalga oshiradigan har qanday operatsiyalari talab va majburiyatlar orqali o’tadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasidagi tijorat bankining mijozi Avstriyaga paxta tolasini eksport qildi, deylik. Bunda import qiluvchi o’z bankiga, ya'ni Avstriyadagi tijorat bankiga junatilgan tovarlar summasini to’lash to’g’risida ko’rsatma beradi. Avstriya banki to’lov summasini o’zidagi O’zbekiston bankining vakillik hisob-rakamiga o’tkazadi. Ushbu vakillik hisob-rakami,O’zbekiston tijorat banki uchun «Nostro» deb ataladi, Avstriya tijorat banki uchun «Vostro» deb ataladi. Har qanday tijorat banki har bir valyuta turi uchun bittadan vakillik hisob-rakami ochadi. Odatda, ushbu hisob-rakamlari, xalqaro hisob-kitoblarda keng qo’llanuvchi erkin almashinadigan valyutalarda ochiladi. Hozirgi kunda xalqaro hisob-kitoblarda eng keng qo’llanuvchi beshta davlatning milliy valyutasini ko’rsatish mumkin(5-jadval).
Valyuta kursining doimo tebranib turishi sababli, tijorat banklari ularni diversiflkatsiya qilib turadi. Valyuta kurslarini diversiflkatsiya qilish deganda, zahiralar tarkibidagi nobarqaror valyutani sotish va ularning o’rniga barqaror valyutalarni sotib olish tushuniladi. Hozirgi kunda diversiflkatsiya, asosan, uchta valyuta - evro, Yaponiyaning ieni va Shveytsariyaning franki hisobidan amalga oshirilmoqda.