Xalq pedagogikasi

2.Xalq pedagogikasining tarixiy taraqqiyot bosqichlari. Sharqda ilk uyg‘onish davrida movorounnaxr mutafakirlarining ta’lim tarbiya haqidagi qarashlari
Xalq pedagogikasi – xalq ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismidir. Shunday ekan, Markaziy Osiyoda ilk pedagogik tasavvurlarning vujudga kelishi va taraqqiyoti ham mahalliy xalq ma’naviy madaniyatining o‘sishi bilan bog‘liqdir. Xalq pedagogikasining rivoji esa nazariy pedagogika ilmi taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liq. Biz ushbu holni Markaziy osiyoda pedagogik fikr taraqqiyoti misolida ko‘rishimiz mumkin.
Ibn Sino, Beruniy, Jomiy, Xorazmiy, Dehlaviy, Xayyom, Navoiy, Forobiy, Sa’diy, Nosir Hisrav va boshqa mutafakkirlar ilmiy merosi tahlili shuni ko‘rsatadiki, ularning pedagogik qarashlari bevosita xalq pedagogikasi manbalari tizimi: maqollar, matallar, ertaklar, afsona va rivoyatlar mantiqiga mos keladi. Ayni paytda ko‘plab rivoyatlar va ertaklar mazkur mutafakkirlarning hayoti va faoliyati bilan bevosita bog‘liq holda vujudga kelgan. Demak, Markaziy Osiyoda ham xalq pedagogikasining ijodkori, yaratuvchisi xalq ommasidir. Uning paydo bo‘lishida mehnat hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi.
Mehnat jarayonida odamlar samaradorlikni g‘oyat oshiruvchi g‘aroyib mashinalar haqida orzu qilganlar: “uchar gilam” lar, “uchar ot” lar, “oynai jahon” lar, “chopqir etik” lar, “sehrli dasturxon”, “ur to‘qmoq” larni orzu qilganlar. Chunki, ibtidoiy ishlab chiqarish usullari, darajasi kishilarni qoniqtirmagan. Ular bir kechada ko‘plab mato to‘qishni, bir lahzada uzoqlarga borishni orzu qilib, otga minishni, qayiqda so‘zishni, himoyaga bardoshli qasrlar qurishni, kamon otishni, to‘quv dastgohlari, charx yasashni o‘rganganlar.
Mehnat turli tarmoqlarga bo‘lina borib, so‘z san’ati xilma-xil xarakter kasb eta borgan. Og‘zaki so‘z paydo bo‘lganida ibtidoiy odam so‘zning magik (ilohiy) qudratiga sig‘inar va o‘z mehnati samarasini unga bog‘lar edi. Oqibatda, so‘z bilan marosim bog‘lana borib, so‘zda u yoki bu marosim mohiyati ifoda etila boshlandi.
Jamiyat taraqqiy etgani sari ommani itoatkorlikka chorlovchi, diniy ruhdagi asarlar paydo bo‘la boshladi. Ko‘pincha, etnopedagogik asarlarda zulm va yovuz kuchlar ustidan g‘alaba qiluvchi, komil shaxs darajasiga ko‘tarilgan qahramonlarni tasvirlash kuchaydi. Ularda eng oliy insoniy (tarbiyaviy) sifatlar: ilm egallash, kasb-hunar o‘rganishga undaydi. Adolatli jamiyat va odil hukmdorlar orzu qilindi. Vatanparvarlik, ma’naviy va jismoniy komillik, halollik va adolat, insonparvarlik, do‘stlik g‘oyalari targ‘ib etildi.
Xalq pedagogikasi asarlarida xalq ideal darajadagi fazilatlar sohibi bo‘lib, barcha yaxshi va yomon tarbiyaviy sifatlarni ko‘ra biladi. Shuning uchun u eng barkamol, ommani ergashtira oluvchi qahramonlarnigina tan oladi. Shuning uchun ularda ijobiy qahramonlar tipiklashtiriladi. Masalan, Alpomish, Go‘ro‘g‘li, Avaz, Ravshanxon, Nasriddin afandi, Aldar ko‘sa va boshqalarda yuksak tarbiyaviy sifatlar mujassamlashgan. Dostonlarda qahramon va uning dushmani, ertaklarda dono dehqon va zolim boy, o‘gay ona va jafokash qiz kabi obrazlarda xalqona kamtarlik va hukmrona takabburlik zuhr etilgan.
Xalqning yuqorida qayd etilgan azaliy orzu-umidlari aks etgan etnopedagogika manbalari vositasida buyuk mutafakkirlar pedagogik qarashlari ham shakllangan. Chunonchi, Ibn Sino o‘zining “Tadbiri manozil” asaridagi “Maktabda bolalarni o‘qitish va tarbiyalash” deb nomlangan bobida umumta’lim g‘oyasi olg‘a suradi. Ta’limda suhbat metodini qo‘llashni, aqliy mashg‘ulotni jismoniy mashg‘ulotlar bilan almashib turishni tavsiya etadi. Jamoada o‘qitish afzalliklarini uqtiradi. Bunday ilg‘or pedagogik fikrlarni Beruniy, Forobiy, Rudakiy, Nosir Hisrav, Sa’diy, Yusuf Xos Hojib, Umar Hayyom, Burxoniddin Zarnudjiy, Ahmad Yugnakiy asarlarida ham ko‘rish mumkin. Buyuk mutafakkirlarning pedagogik qarashlari shakl va mazmuniga ko‘ra xalqning pedagogik donishmandligi bilan uyg‘unlashib ketgan. Ular Markaziy Osiyo xalqlari pedagogik madaniyatining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Demak, xalq pedagogik g‘oyalari buyuk mutafakkirlar pedagogik qarashlari bilan hamohang shakllanib, ular bir-birini takomillashtirib, boyitib borgan. Donishmandlar asarlarida xalqning amaliy pedagogikaga doir fikrlari ilmiy pedagogik tusga kira borgan. Shu taxlitda pedagogika ilmi takomillasha borgan.
Porloq kelajakka umid ko‘zi bilan boqqan ajdodlarimiz inson qobiliyati va qudratini ideallashtiruvchi mifologik obrazlarni yaratgan. Mifologik obazlarning ilk namunalari qadimiy mif va afsonalarda o‘z aksini topgan.
Mif grekcha “myfhos” – so‘z, rivoyat so‘zidan olingan bo‘lib, dunyoning paydo bo‘lishi, tabiat hodisalari, xudolar, afsonaviy pahlavonlar; goh inson, goh jonzod qiyofasidagi zulmkor dushmanlar haqidagi to‘qima afsonalardir. Mifologiya miflarni o‘rganuvchi fan bo‘lib, u ibtidoiy insonning tabiat sirlarini bilishga intilishi tufayli vujudga kelgan.
Insonning tabiat stixiyalariga qarshi kurashdagi ojizligi (bo‘ron, sel, zilzila, dovul...) tufayli ularga qarshi kurasha oluvchi g‘ayritabiiy obrazlar yaratishga ehtiyoj tug‘ilgan. Natijada yaxshilik va yomonlik haqidagi mifologik tasavvurlar paydo bo‘lgan. Olam haqidagi bunday ibtidoiy miflar ta’sirida osmon, oy, quyosh va turli hayvonlar, xudolar, g‘ayritabiiy pahlavonlar haqidagi miflar vujudga keldi. Hayvonlar va tabiat stixiyalariga qarshi kurashga qaratilgan (so‘z kuchi, afsun “avrash” vositasida ularga ta’sir etish tufayli, yovuz kuchlarga teng keladigan qurol inson ixtiyorida bo‘lmagan bir paytda) miflar yaratildi. Ko‘rinib turibdiki, miflar insonga osoyishta yashash, yovo‘z kuchlarni yengishga ko‘maklashuvchi orzular ifodasidir.
Miflarda yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xudbinlik, yorug‘lik va zulmat orasidagi kurash jarayoni tasvirlanadi. Komil insonlar hamisha yaxshilik, go‘zallik, yorug‘likning tantana qilishi ko‘maklashadi. Aniqroq aytilganda, miflarni o‘qigan o‘quvchi ijobiy qahramonlarning tarafdoriga aylanadi. “Avesto” da yaxshilik – Axura Mazda, yomonlik – Axriman qiyofasida namoyon bo‘ladi. Kitob g‘oyasiga ko‘ra barcha hodisalar (tabiat va jamiyatdagi) ana shu ikki yaratuvchining o‘zaro kurashidan kelib chiqadi.
Mitra – quyosh va yorug‘lik xudosi, Noxit – obodonlik, farovonlik xudosi, Xumo – baxt, tole xudosi va boshqa yaxshilik tantanasiga ko‘maklashadi. Yomonlik kuchlari: ajdar, dev, jin, yalmog‘iz va boshqa mifologik obrazlarda tasvirlangan. Shuningdek, Kayumars va Jamshid haqidagi miflar ham O‘rta Osiyoda qadimdan tarqalgan. Uning turli variantlari mavjud (“Avesto” da, “Qadim xalqlardan qolgan yodgorliklar” da, “Shohnoma” da va b.) Kayumars “G‘iyosul lug‘at” da Govmard (inson buqa) deb ta’riflanib, Amudaryo bo‘yida yashagan, bo‘yi daryoning narigi betiga yetgan va hokazo ....
Miflardagi ijobiy obrazlar xalq manfaati uchun, adolat, go‘zallik uchun kurashadi. Kishilarga hayotda, kurashda yordam beradi. Ularga oliy insoniy sifatlarda o‘rnak ko‘rsatadi, kasb-kor o‘rgatadi. Demak, miflarda xalq ommasining ilk pedagogik tafakkuri o‘z ifodasini topgan, deyish mumkin.
Jamshid haqidagi mif O‘rta Osiyo va Eronda keng tarqalgan bo‘lib, unda Jamshid najotkor qahramon sifatida ko‘rsatilgan (“Avesto” da).
Jamshid adolatli podsho bo‘lib, uning ming yillik shohlik davrida qahraton sovuq, jazirama issiq, kasalliklar va o‘lim kamaya borgan. Uning yerida mollar va odamlar ko‘paya borgach, u yerni uch marta ko‘paytiradi, chorva va qushlarni ham ko‘paytiradi. Ammo, to‘satdan qahraton qish, toshqin boshlanadi. Odamlarni qutqarish uchun Jamshid (yima) ariqlar ochadi. Bu afsona A. Navoiyning “Mulki Ajam”, Firdavsiyning “Shohnoma” asarlarida tasvirlangan. Bunday mifologik obrazlar keyinchalik ertak va dostonlarda rivojlantirildi.
“Odami Od” hikoyasida Nuh payg‘ambar bo‘yi bulutga yetadigan usta yordamida chinordan kema yasatib, odamlarni kemaga o‘tqazib, o‘zi kemani torta ketibdi (“Od” – fors-tojikcha “ulkan odam”). “Er Xubbi” mifi ham insonga g‘amxo‘rlik timsolidagi etnopedagogik asardir. U Xorazm va Farg‘onada keng tarqalgan. Xubbi insonparvar, daryoning hokimi, Amudaryoda 700 yil yashagan va bu davrda daryoga jinlar yaqinlasha olmagan. Jamshid taxtga o‘tirishi bilan u dom-daraksiz g‘oyib bo‘lgan. Bundan Xubbining opasi aza tutgan, u bilan birga daryo, tog‘u-toshlar, qushlar, hayvonlar, odamlar, osmonda farishtalar, yer ostida devlar yig‘lagan. Ular Xubbi tirik, qiyomatgacha yashaydi, deb tasavvur qilganlar.
“To‘maris”, “Shiroq” rivoyatlari, Rustam haqidagi epos, qadimgi qo‘shiqlarda ham yuksak tarbiyaviy sifatlar targ‘ib etilgan. Ularda kishilar yaxshilik qilishga, xushxulq bo‘lishga, yomon odatlardan xalos bo‘lishga chorlangan. Jumladan, “Devonu lug‘otit turk”da quyidagi pedagogik g‘oyalar madh etiladi: