Xalq 0 ‘yinlari — bolalar uchun hayot maktabi

Qatig  i qani?

—  Yontoq.

— Nima beradi?

— Moyi qani?

— Moylonda.

— Suti qani?

— Sutlonda.

— Qatlonda.

— Nurmat akaning qiziga Kamaymi, sumaymi?

— Moy.

Nomi  tutilgan  bola  (istalgan  nom)  kamay  deyilsa  —  kamay,  sumay  ovozi- 

ga  taqlid  qilishi  lozim.  0 ‘zbek  bolalari  repertuaridagi  «Yashinmachoq»  o‘yini 

yurtimizning  barcha  shahar  va  qishloqlariga  keng  tarqalgan.  Uni  bugungi  kunda 

ham  faollik  bilan  o‘ynashadi;  ba’zi joylarda  sof sport  o‘yini  shaklida  o‘ynashsa, 

boshqa  bir  qator  joylarda  o‘yinning  ayrim  qismlari  qo‘shiq  jo ‘rligida  bajarila- 

di.  Chunonchi,  buxorolik  qizaloqlar  yashirinish jarayonida jo ‘rovoz  tarzida  o‘z- 

o'zlariga shunday murojaat qilishadi:

Opa-opa anjil,

Darvoza zanjil.

Darvozani ochinglar,

Cho ‘Iga qarab qochinglar.

Cho 'Iningyo ‘¡i keng ekan,

Bizni (meni) tutib olinglar!..

Qo‘shiqning  «Yashinmachoq»  o‘yinining  har  ikkala  turida  ijro  etilishi  uning 

mazmunidan  anglashilib  turibdi:  birinchi  turida  bolalar  ikki  qarama-qarshi  teng 

guruhga —  toparmonlarga  va yashirinuvchilarga  boiinsalar,  ikkinchi  turida  bun­

day  guruhlarga boMinmaydilar.  Unda  birgina  navbatda  turuvchi  toparmon  bo‘lib, 

qolgan  barcha  bolalar  yashirinadilar.  0 ‘yinning  mana  shu  turi  nisbatan  kengroq 

tarqalgan; unda yashirinish niyatida aytiladigan tarqalish qo'shigM ham boMakcha:

Agar hushyor bo  ‘Isangiz,

Yig ‘lamasdan kulsangiz,

Tarqalishib ketdik biz,

Izlab-izlab toping siz.

---

Yashirinib  boMishgach,  toparmonga  shu  xususda  ogohlantiruvchi  ishora  be- 

riladi.  Ko‘p  hollarda  «puq»  yoki  «pub»  deyilgan  ishora  berilsa,  ayrim  hollarda 

qo'shiq shunday ishora vazifasini o'taydi:

Oq sovun,  ko 'k  sovun,

O ‘rtasi atirsovun.

Pub-pub, pishdi,

Pub-pub, pishdi...

Yoki :

Ana man,  ana man,

Echki boqib kelaman.

Shu yerdan tulki o ‘tdimi?

Dumi loyga botdimi?

Gulbutaning tayiga 

G'azal aytib yotdimi?

Shuni  ham  aytish  kerakki,  «Yashinmachoq»  o‘yinidagi  qo‘shiqlar  butun 

o‘yinning  tub  mohiyatini  belgilamaydi,  aksincha,  o‘yin  kompozitsiyasidagi  biror 

qismgagina daxldor boiadi, o‘sha qismga xos harakatga omuxta tarzda ijro etiladi. 

Aytaylik,  yuqorida keltirilgan  to‘rt qo‘shiqdan  dastlabki  ikkitasi  faqat yashirinish 

uchun  tarqalayotgan  paytda  aytilsa,  so'nggi  ikkitasi  yashirinib  boigandan  keyin 

yashiringanlik haqida  ishora tarzida aytiladi.  Bunday hollarda qo‘shiq o‘yin  kom- 

pozitsiyasining uzviy qismiga — biror tarkibiy bo‘lagiga aylanadi, xolos.

0 ‘zbek  bolalari  repertuarida  qo‘shiq  kompozitsiyasiga  aylangan  o‘yinlar 

butun  bir  silsilani  tashkil  etadi...  «Yashirganirani  top»,  «Chopa  turib  o‘tirish», 

«Yoshlam-yoshlam»,  «Oltin  darvoza»,  «Xurmacha  bog‘i»,  «Mehmon-meh- 

mon»,  «Moy  kulcha»,  «Chap  berish»,  «Besh  tosh»  «To‘y-to‘y»,  «Sakra-sakra», 

«Otish-otish»,  «Urush-urush»,  «Jik-jik»,  « 0 ‘y  o‘ylash»,  «Bozor-bozor»,  «Quv- 

lashmachoq»,  «Otilgan  do‘ppini  kim  oldin  olib  keladi?»,  «Tez  qaytish»,  «Kim 

chopag‘on»,  «Zum-zum»,  «Mushuk-sichqon»,  «Pishakvoy»,  «Quyonim»  va 

boshqalar ana shunday xarakterga ega.

«Xurmacha  bog‘i»,  «Mushuk-sichqon»,  «Yoshlam-yoshlam»  ko‘p  variantli 

o‘yinlar  sifatida  o‘tgan  asrlardanoq  bolalar  repertuarini  muzayyan  etib  kelmo- 

qda.  Ular  davr  ruhiga  yo‘g‘rilib,  yangi  motivlami  ifodalab,  hamon  bolalaming 

sevimli  o'yini  bo‘lib  qolmoqda.  Bolalar  o‘ylashni  o‘yinga  aylantirganlarida  ham 

Vatan dushmanlariga qasoslari borligini yashirishmaydi.  «O‘y o‘ylash» o‘yinidagi 

qo‘shiqda shu motiv ifodalangan:

— O ‘y o 'ylasang,