Xa. Qurbonoy, M. J. Bauetdinov

DAVIATNING MOLIYA TIZIMI

1. 
   Moliya tizimi haqida tiishuncha va lining funksiyalari
   

Xorijiy va respublikamiz iqtisodchi olimlari tomonidan chop etilgan ilmiy va o‘quv - uslubiy adabiyotlarda «Moliya tizimi» tushunchasiga aniqlik kiritishda turli xil yondashuvlar mavjudir. Shubhasizki, bu holat «tizim» tushunchasining ko‘p turdagi mazmunidan iboratdir.
«Tizim* iborasi so'nggi 40-50 yil davomida falsafa fanida chuqur tadqiq etib kelinmoqda va uni ijtimoiy hayot sohasiga keng joriy etish rasm bo‘lib bormoqda. Ijtimoiy, shu jumladan iqtisodiy jarayonlaiga tizimli yondashish real voqelikning tub mohiyatini teran anglashga, ulaming atrofidagi boshqa hodisalar bilan uzviy aloqadorlik va o'zaro ta’sir holatida rivojlanishini anglab etishga ko'maklashadi.
Yagona tizim - o'zaro uzviy aloqador va chambarchas bog‘liq qismlar (predmet, jarayon voqealar)ning bir butun sifatida harakatlanishi, mavjud lx>‘lishidir. Tizimning muhim jihati - strukturaviy xususiyatning borligi, ya’ni voqelikning ichki tarkibiy qismlarga egaligi, bu qismlar orasida pog'onali bo'ysunish mavjudligi hamda bu qismlaming nisbiy mustaqilligi sifatida ko‘rilishi mumkin.
Moliya tizimi sifatida «moliyaviy munosabatlaming tashkil qilish shakli* yoki «moliyaviy munosabatlaming tashkiliy tuzilmalari majmuasi* sifatida ко‘rib o‘tish mumkinXMasalan, Taniqli amerikalik mutaxassis J.Van Xom moliya tizimiga - da via t," frrmalar va fuqarolarga turli xil xizmatlar ko‘rsatuvchi moliyaviy muassasalar va bozorlaming majmuasi* -degan ta’rifni beradi. L.Drobozinaning fikricha «Moliya tizimi - pul mablagTari fondini tashkil qilish va foydalanish jarayonidagi moliyaviy munosabatlaming turli sohalarini majmuasidan iborat^{6 7} »- degan ta’rifni beradi. G.Polyakning fikricha moliya tizimi - davlat, xo'jalik subyektlari va uy xo'jaliklarining pul mablag'lari fondini turli xil usullari va shakllarda taqsimlash jarayonidagi turli moliyaviy munosabatlar majmuasi⁸ -deb talqin qilinadi. Taniqli iqtisodchi V. Kovaleva esa moliya tizimiga ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining subyektlari o‘rtasida jami ijtimoiy mahsulotni taqsimlash va qayta taqsimlash bo‘yicha pul munosabatlami tashkil qilish shakli sifatida qarash lozimligini ta’lddlaydi⁹.
Yuqoridagi moliya tizimi bo'yicha keltirilgan ta’riflarda mantiiqiy yaxlitlik bo‘lib, ijtimoiy mahsulot qiymatini taqsimlanish jarayonida hosil bo‘ladigan pul mablag'lari fondini shakllantirish va undan foydalanish jarayoni moliya tizimining markaziy mazmunini tashkil qilish ta’kidlanadi.
Bizning fikrimizcha, moliya tizimi - moliyaviy munosabatlaming turli sohalarini o‘z ichiga olib, turli sohalar pul mablagiari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish shakllari va usullari majmuasi bilan tavsiflanadi.
Moliya tizimining asosiy funksiyalari quyidagilardan iboratdir:

• 
  Rejalashtirish funksiyasi.
  
• 
  Tashkillashtirish funksiyasi.
  

» Rag'batlantirish funksiyasi.

• 
  Nazorat
  

1. 
   -
   Moliya tizimining funktsiyalari
   
   
   j Rejalashtirish , Nfeqsadbmi I shakllantirish ! vauniamalga ! oshirishning
   j mofiyaviy
   imkoiiiyatlarhi I aniqlash bilan I beg'&i tadbrlar
   
   
   chizma
   
2. 
   Moliya tizimining bo‘g‘inlari
   

Iqtisodiy subyektlaming daromadlarini shakllanish usullariga bog‘liq ravishda moliya tizimini markazlashtirilgan moliya(davlat moliyasi) va markazlashtirilmagan moliya(xo‘jalik subyektlari va uy xo'jaliklari moliyasi) kabi 2 asosiy turga ajratish qabul qiiingan.
/ Moliya tizimi pul munosabatlari tizimini tashkil qilish shakli sifatida moliyaviy resurslarni shakllantirish va foydalanishni ta’minlovchi 3 asosiy o‘zaro bog'liq tizimlarga boiinadi: Davlat va mahalliy boshqaruv organlarining moliyasi, xo'jalik subyektlari moliyasi, uy xo'jaliklari moliyasi(aholi moliyasi).
Yaxlit moliya tizimini tashkil qiluvchi mazkur tizimlar ham iqtisodiy subyektlaming aniq pul mablag'lari fondini tashkil qilinishiga qarab o‘z navbatida afohida bo'ginlarga ajratiladi.

2. 
   chizmadan ko'rinib turibdiki moliya tizimining bo'g'inlari mamlakat t iiqyosida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish bilan bog'liqdir.
   

Markazlashtirilgan moliyaning tarkibida davlat moliyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat moliyasi xo'jalik subyektlari moliyasrbilan bevosita bog'liqdir. Chunki byudjet daromadlarini asosiy manbalaridan biri ijtimoiy ishlab chiqarish sohasida yaratiladigan milliy daromad hisoblanadi.
Byudjet davlat moliyasini asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Chunki byudjet orqali YalMning taxminan 20-25%i qayta taqsimlanadi. Davlat byudjet orqali yirik miqdordagi pul resurslariga ega bo'ladi. Bunday pul resurslari orqali davlat o'zining
jainiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va boshqa vazifalarini amalga oshiradi. Chunonchi, kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda byudjet asosiy rol o'ynaydi. Hozirgi sharoitda umumiy byudjet xarajatlarining taxminan 40 % atrofida ijtimoiy madaniy tadbirlaiga yo'naltirilmoqda.

2.