5
MATERIKLAR TABIIY GEOGRAFIYАSI
I-BOB. AFRIKA MATERIGI
Umumiy ma’lumotlar:
Maydoni (orollar bilan birgalikda)
- 30 300 000 km
2
Dengiz sathidan eng baland nuqtasi
– Klimanjaro, 5895 m
Dengiz sathidan eng past nuqtasi
– Assal ko’li, -153 m
Materikning chekka shimoliy nuqtasi
– Ben-Sekka burni
(37°20 sh.k.)
Materikning chekka janubiy nuqtasi
– Igna burni (34°51 j.k.)
Materikning chekka g’arbiy nuqtasi
– Almadi burni (17°33 g’.u)
Materikning chekka sharqiy nuqtasi
– Ras-Xafun burni
(51°24 shq.u)
Eng uzun daryo
– Nil (Kagera bilan), 6671 km
Maydoni bo’yicha eng katta ko’l
– Viktotiya, 69463 km
2
Eng katta orol
– Madagaskar, 587 041 km
2
1.1.
KIRISH. FANNING MAQSAD VA VAZIFALARI, O’RGANISH
OB’EKTI. YER YUZI LITOSFERA PLITALARI
Tayanch so’z va iboralar:
materik, qit’a, Yerning ichki energiyasi, vulkan
konuslari, tabiiy resurs, dengizlar, litosfera plitalari, mantiya, vulkanlar va
zilzilalar, Pangeya, Lavraziya, Gondvana.
Ma’lumki, eng qadimgi fanlardan biri hisoblanuvchi geografiya boshqa
fanlar orasida o’zining o’rganish
ob’ekti
sifatida geografik qobiq olinadi, uning
ulkanligi, murakkabligi bilan alohida o’rin tutadi. Ilk bosqichlarda fanning maqsadi
Yerning asosiy o’lchamlari, quruqlik va okeanlarning maydoni, Yer yuzasida ro’y
beradigan har xil hodisa va voqealarni o’rganish bo’lsa,
keyinchalik aniq
ma’lumotlarning to’planib borishi bu hodisa va voqealarning vujudga kelish
sababalarini aniqlash, shu asosda asosiy hududiy tabiiy geografik tizimlarning
rivojlanishini baholash va bashorat etishga qaratiladi hamda shu yo’nalish asosiy
vazifa
ga aylanadi.
Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasining asosiy
maqsadi,
dialektik
qonuniyatlarga tayangan holda Yer yuzasi tabiiy landshaftlarini o’rganish, ularning
tarqalishi va shakllanishiga mahalliy, hududiy va dunyoviy jarayonlar ta’sirini tahlil
etish hisoblanadi. Tabiiy landshaftlar esa litosfera, gidrosfera va atmosferaning bir
qismini o’z ichiga oluvchi geografik qobiqda shakllanadi va rivojlanadi. Geografik
qobiqning tarkibiy qismlari doimo bir-biri bilan uzviy bog’langan va alohida bir
butun yaxlit tizimni vujudga keltiradi. Bu muhitda
qariyb hamma kimyoviy
elementlarni uchratishimiz mumkin, shu yerda Quyoshning nuri issiqlik
energiyasiga aylanadi. Yerning ichki energiyasi bilan birgalikda geografik
qobiqdagi kimyoviy elementlar atomlarining harakatini (migrasiyasini) ta’minlaydi
va ularning bir holatdan ikkinchi holatga o’tishiga olib keladi. Bunday harakat
doimo to’xtovsiz ro’y beradi va landshaftlarning dinamik holatini belgilab beradi.
Bu jarayonni aniglab yetish hisobigagina tabiiy resurslardan oqilona foydalanish
chora-tadbirlarini ishlab chiqishga qaratiladi.
6
Ma’lumki, quruqlik materik va orollardan iborat. Yer po’stining kontinental
tipdagi yirik bo’lagiga
materik
deyiladi. Uning asosiy
qismi dengiz sathidan
yuqorida materik sayozligi (shel’f) esa dengiz sathidan pastda joylashgan. Geologik
tuzilishi va shakllanish tarixiga qarab quruqlikda oltita materik yoki kontinent
ajratiladi. Yevrosiyo, Afrika, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Antraktida va
Avstraliya. Shu bilan birga ilgari yangi kashf etilgan yerlar
qit’alar
deb yuritilgan.
Shu bois qit’a nomlari: Yevropa, Osiyo, Afrika, Amerika, Antraktida va Avstraliya
ham saqlanib qolgan.
Quruqliklarning materiklardan kichik qismlari, ya’ni hamma tomoni suv bilan
o’ralgan quruqliklar orollar deb ataladi. Orollarning ko’pchiligi materik sayozligida
joylashadi, materiklarning qismlari hisoblanadi va shu sababli
materik orollari
deb
ham ataladi.
Okeanlardagi qirg’oqdan uzoqda joylashgan ko’pdan-ko’p
mayda orollar
okean ostidan otilib chiqqan vulkanlardan hosil bo’lgan, bunday orollar
vulkan
orollari
deb ataladi. Issiq mintaqalarda vulkan konuslari va suv osti qirlari ustida
marjon organizmlari to’planadi va
marjon orollarini
hosil qilgan. Vulkan va marjon
orollari materik orollaridan farqli ravishda mustaqil orollar hisoblanadi.
Hozirgi geologik davrda materiklar va orollardan iborat barcha quruqlik
maydoni 149 mln. km
2
butun Yer yuzasi maydonining 29,2% ini tashkil etadi. Yer
yuzasining 361 mln. km
2
qismini yoki 70,8% ini Dunyo okeani ishg’ol qiladi. Okean
suvi quruqlik ichkarisiga kirib borib, dengiz, qo’ltiq va bo’g’izlarni hosil qiladi,
bular o’z navbatida materiklardan yarim orol va orollarni ajratib turadi.
Dengiz va qo’ltiq terminlarining ishlatilishi tarixiy sharoitlarga bog’liq
ravishda juda xilma-xildir. Bir xil joyda uncha katta bo’lmagan suv havzalari, dengiz
deb ataladi, masalan,
Marmar dengizi, boshqa bir joyda juda katta suvliklarni
qo’ltiqlar deb ataladi, masalan, Meksika, Gudzon, Bengaliya, Karpentariya
qo’ltiqlari. Ko’p hollarda katta ko’llarni ham dengiz deb yuritiladi,
chunonchi
Kaspiy, Orol, O’lik dengizlari va h.k.
Dengizlar materiklarga nisbatan joylashishi va okeanlar bilan tutashib turish
xarakteriga qarab chekka, materik ichkarisidagi va o’rta dengizlarga bo’linadi.
Chekkadagi dengizlar okeanlar bilan katta masofada tutashgan bo’lib, undan orollar
va yarim orollar orqali ajralib turadi, shuning uchun ham bunday dengizlar chegarasi
shartli bo’ladi. Chekka dengizlarni materik sayozligida joylashgan dengizlarga
(Barens, Kara, Laptevlar, Chukotka, Shimoliy, Sariq dengiz va h.k.) hamda materik
yon bag’rida joylashgan dengizlarga (Sharqiy va Janubiy Osiyo dengizlari, Biskay
qo’ltig’i, Bofort dengizi) bo’lishi mumkin.
“Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi” kursi geografiya fanlari
tizimidagi o’quv fani bo’lib, Yerning geografik qobig’i va tabiiy majmualarini
o’rganadi. Bu kurs yer sharqidagi materiklar
va okeanlarning tabiatini, uning
tarkibiy qismlarini, ularda sodir bulayotgan tabiiy jarayonlarni o’zaro bir-biriga
bog’liq holda o’rganadi. Shu bilan birgalikda bu kurs barcha materiklar va
okeanlarning ularga tutash qismlari bo’lgan dengizlar va orollar bilan birgalikda
o’rganiladi. Bunda quruqlikka asosiy e’tibor
beriladi, okeanlar va dengizlar esa
