X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Okean suvining to’lqin harakatlari va ko’tarilishlari
.
Dunyo okeanida suv 
massalarining gorizontal va vertikal harakatlaridan tashqari shamol, zilzila, suv 
ko’tarilishi va qaytishi natijasida yuzaga keladigan to’lqin harakatlari ham bo’ladi. 
Shamol to’lqinlari suvning 50-60 m chuqurlikkacha bo’lgan yuza qatlamida ro’y 
beradi. To’lqinlarning balandligi shamol tezligiga bog’liq. Ularning balandligi 
mo’tadil mintaqa shamollarida 1-3 m ga, kuchliroq shamollarda 6-10 m ga, eng 
kuchli shamollarda 20-30 m gacha yetadi. Eng kuchli to’lqinlar zilzila paytida ham 
vujudga keladi. Bular sunami deb ataladigan seysmik to’lqinlar bo’lib, ularning 
uzunligi yuzlab kilometrni, tarqalish tezligi soatiga 700-800 km ni, balandligi 20-30 
km ni tashkil etadi. 
Dunyo okeanining gidrodinamikasi va gidrologik rejimida suv sathining 
davriy ravishda ko’tarilib va pasayib turishi muhim rol o’ynaydi. Oy va Quyoshning 
tortishish kuchi oqibatida okean yuzasida suvning yarim sutkalik va sutkalik 
ko’tarilishlari sodir bo’ladi. Ayniqsa yarim sutkalik suv ko’tarilishlari ko’p 
takrorlanadi. Ularning balandligi hamma akvatoriyada bir xil emas. Ochiq okean 

---

348 
yuzasida suv ko’tarilishlarining balandligi bir metrdan oshmaydi, qirg’oqlarda 3-6 
m ga yetadi. Eng katta suv ko’tarilishlari okean qo’ltiqlarida va chekka dengizlarda 
kuzatiladi. Suvning ko’tarilishi Kanadaning Atlantika sohilidagi Fandi qo’ltig’ida 
18 m, Shimoli-Sharqiy Osiyoning Oxota dengizidagi Penjina ko’rfazida 12,9 m, Oq 
dengizning Mezen ko’rfazida 10 m bo’lgani aniqlangan.
Suv massalari
.
Okean suvlari qalinligida dinamik jarayonlar natijasida 
ko’proq yoki kamroq harakat qiladigan suv qatlamlari hosil bo’ladi. Bular suv 
massalaridir. 
Suv massalari deb
, o’ziga xos maydon va chuqurlik bilan 
o’lchanadigan, muayyan tabiiy geografik sharoitda dinamik jarayonlar natijasida 
shakllangan, fizik-kimyoviy va biologik xususiyatlari nisbatan bir xil bo’lgan suv 
hajmiga aytiladi. Suv massalari va ularning turlarini hosil qiladigan asosiy omillar 
okean akvatorial o’lkasining issiqlik, chuqurlik va suv balansi kabilardir. Shuning 
uchun harorat, sho’rlik, harakat va chuqurlik ko’rsatkichlari suv massalarini sifat va 
miqdor jihatdan ta’riflashda asos bo’lib xizmat qiladi.
Dunyo okeanining vertikal strukturasida yuza (200-250 m), oraliq (2000 m), 
chuqur (4000 m) va okean osti (4000 m dan chuqur) suv massalari ajratiladi. Ular 
o’z navbatida turlarga bo’linadi. Masalan, yuza suv massalari tabiiy sharoitning 
zonal o’zgarishlariga ko’ra ekvatorial, tropik, subarktika, antarktika va arktika kabi 
turlarga bo’linadi.