|
Tibet tog’ligi.
Tibet Yer yuzidagi eng buyuk, yaxlit va baland tog’likdir. Uning
o’rtacha balandligi 4000-5000 m, ko’pchilik tizmalarning maksimal balandligi 6000
m dan oshadi. Tibet tog’ligi Osiyoning boshqa qismlaridan uni o’rab turgan baland
tizmalar orqali ajralib turadi. Uning o’ziga xos xususiyatlari juda katta mutloq
balanddikka ko’tarilganligi, quruq kontinental tog’ iqlimiga ega ekanligi, baland
tog’ cho’l va chala cho’l landshaftlarining keng tarqalganligidir. Tibetning tektonik
morfo strukturasi turli yoshdagi jinslardan tarkib topgan bo’lib, ular paleozoy,
mezozoy va kaynozoy burmalanishlari natijasida vujudga kelgan. Al’p tog’ hosil
bo’lish jarayonida Tibetning hamma qismi yoppasiga ko’tarila boshlagan. Kuchli
zilzilalarning bo’lib turishi, vulkanlar va qaynoq buloqlarning mavjudligi tog’ hosil
bo’lish jarayonini davom etayotganligidan darak beradi. Tog’likning geologik
tuzilishida granit, gneys, kvarsit, ohaktosh, qumtosh va slaneslar ishtirok etadi. Bu
tog’ jinslaridan oltin, rangli metallar, polimetall va temir rudalari, yonuvchi slanes,
toshko’mir, surma konlari topilgan. Sho’r ko’llarda tuz, soda va boshqa
minerallarning katta zahiralari mavjud.
Tibet tog’ligining rel’efida va iqlim sharoitida ichki tafovutlar mavjud. Uning
shimoliy qismida kenglik bo’ylab cho’zilgan Kunlun tog’ tizimi joylashgan. Bu
tizim sharqda ikki tarmoqqa bo’lingan bo’lib, shimolda Oltintog’ va Nanshan
tizmalaridan, janubda Orqatog’ (Prjevalsk) va Marko Polo tizmalaridan iborat. Bu
tizmalar oralig’ida Saydam botig’i joylashgan. Botiqning dengiz sathidan balandligi
2700-3000 m, uzunligi 700 km va keng joyi 300 km. Tibetning eng baland nuqtalari
Kunlunda joylashgan. Bular Ulug’muztog’ (7723 m), Cho’ngqorlitog’ (7720 m) va
Muztog’ (7282 m) cho’qqilaridir. G’arbiy va Markaziy Tibetning yuzasi tekislangan
tizmalardan, uvoq materiallar bilan to’lgan botiqlardan tuzilgan va dengiz sathidan
o’rtacha 4500-5000 m baland ko’tarilgan. Ayrim botiqlar oqmas ko’llar bilan band.
Sharqiy Tibet uchun yorqin ifodalangan tektonik va erozion parchalanishlar
318
xarakterli. Parallel joylashgan tog’ tizmalari bir-biridan chuqur darasimon vodiylar
bilan ajralib turadi. Darasimon vodiylardan Xuanxe, Yanszi, Mekong, Saluin kabi
yirik daryolar oqib o’tadi. Sharqiy Tibetning sharqiy qismida Xuanxe va Yanszi
daryo vodiylari oralig’ida Sino-Tibet tog’lari joylashgan. Uning uzunligi 750 km,
maksimal balandligi Gungashan cho’qqisida 7596 m ga yetadi. Tibetning janubiy
chekka qismida bir necha tog’ tizmalari baland ko’tarilgan bo’lib, ular Transhimolay
(Gandisishan) tog’lari deb ataladi. Bu tog’ tizmalari Himolaydan Braxmaputra
(Sangpo) va Hind daryolarining keng bo’ylama tektonik vodiylari orqali ajralib
turadi. Braxmaputra daryosining chap irmog’i vodiysida, 3650 m balandlikda Lxasa
shahri joylashgan.
Tibet tog’ligi juda baland bo’lganligi sababli iqlimi keskin kontinental, sovuq
va quruq. Uning g’arbiy va markaziy qismlarida (mahalliy nomi Changtan) o’rtacha
yillik harorat 0°+5°S ga teng. Qish uzoq davom etadi. Qor kam yog’adi, harorat -
32°S gacha pasayadi. Yoz salqin va qisqa. Iyulning o’rtacha haroarti +10°+15°S,
ba’zan +20°S gacha ko’tariladi. Yozda ham harorat 0°S dan pasayib, tuproq qatlami
muzlashi mumkin. Tibetning janubidagi vodiylarda iqlim nisbatan iliq. Iyulning
o’rtacha harorati +14°+18°S, yanvarniki -2°-4°S. Yog’in miqdori tog’likning
aksariyat qismida 100-200 mm ni tashkil etadi, chekkalarida 500 mm gacha
ko’payadi. Tibetning faqatgina janubiy va sharqiy qismlariga Hind va Tinch
okeanlaridan keladigan yozgi mussonlar ta’sir etib, yillik yog’in miqdorini 800-1000
mm ga yetkazadi. Iqlimning quruqligi natijasida Changtanda qor chizig’i 6000 m
balandlikdan, janubda Transhimolay tog’larida 5000-5500 m balandlikdan o’tadi.
Tibetning shimoliy, g’arbiy va markaziy hududlarida iqlimning quruqligi tufayli
daryo to’ri nihoyatda kam rivojlangan. Baland tog’ tizmalaridagi muzliklardan
boshlanib, shimol tomonga oquvchi daryolar berk havzalarga quyiladi. Tog’likning
mo’tadil namli, muzliklar va doimiy qorlar keng tarqalgan janubiy va sharqiy
qismlaridan boshlanuvchi Osiyoning yirik daryolari Tinch va Hind okeanlari
havzalariga qaraydi. Tibetning janubiy va sharqiy qismlaridan boshlanuvchi
Xuanxe, Yanszi, Mekong, Saluin, Braxmaputra, Hind daryolari tog’ muzliklaridan
va musson yomg’irlaridan to’yinib yozda to’lib oqadi. Tibetda qoldiqli ko’llar ko’p.
Ular pleystosenning oxirida vujudga kelgan muzliklarning erishidan hosil bo’lgan
yirik ko’llarning qoldiqlaridir. Keyinchalik bu ko’llarning maydoni quruq iqlim
sharoitida keskin qisqarib, mayda va sho’r ko’llarga aylangan. Ko’pchilik ko’llar
sayoz bo’lganligi tufayli qurib qolib, ularning o’rnida sho’rxoklar, sho’rxok-
botqoqlar hosil bo’lgan. Eng yirik ko’llar Selling (dengiz sathidan 4495 m baland),
Namso, Kukunor (3205 m), Orin-Nur, Jorin-Nur va boshqalardir. Tibetning g’arbida
va janubida muzliklar, doimiy qorlar keng tarqalgan. Sharqqa tomon tog’larning
pasayishi munosabati bilan ularning soni va maydoni keskin kamaya boradi. Janubiy
va Sharqiy Tibetda doimiy qorlar va muzliklar 5000 m dan yuqorida joylashgan.
Tibetning katta qismida baland tog’ dasht, chala cho’l va cho’llarga xos
bo’lgan, chirindiga kambag’al, shag’al aralash tuproqlar keng tarqalgan. Ayrim
joylarda tuproqlar va o’simliklar umuman shakllanmagan. Tog’likning chekka
yaxshi namlangan janubiy va sharqiy hududlarida tog’ o’tloq-dasht va tog’-o’tloq
tuproqlar uchraydi. Uning katta-katta maydonlarini chala cho’l va cho’l landshaftlari
319
egallagan. Daryo vodiylari bo’ylab yashil butazorlar va to’qayzorlar polosasi
cho’zilgan. Transhimolayda turli xil o’tli tog’ dashtlari uchraydi. Nanshanning
Sharqiy va Sino-Tibet tog’ining shimoliy qismlarida eman, qarag’ay, qayin, yel
daraxtlaridan tashkil topgan aralash o’rmonlar o’sadi. Tibetning chekka janubi-
sharqiy qismida eman, yel, qarag’ay, sarv daraxti va boshqalardan iborat doimiy
yashil keng bargli va igna bargli o’rmonlar musson iqlim ta’sirida vujudga kelgan.
Bu yerda tog’-o’rmon qo’ng’ir tuproqlari yaxshi rivojlangan. Yirik daryo
vodiylarida terak, tol, qarag’ay, yel, Yapon qayini, tis, padub kabi daraxtlar
uchraydi.
Tibetning fauna tarkibida tuyoqli va kemiruvchi hayvonlar ko’pchilikni tashkil
etadi. Uning shimoliy qismi uchun qo’tos, orongo va ada antilopalari, arxar, ko’lon,
kukuyaman, pishuxaxo’r ayiq, bo’ri, tulki, quyon, tarbag’an, pishuxa va boshqa xil
hayvonlar xarakterli. Janubiy qismida shimolda uchramaydigan mushkli bug’u,
qoplon, yo’lbars, g’izol, kabarg’a, suvsar, latcha, makaklar yashaydi. Qushlardan
Tibet ulari, Tibet sajasi, tog’ g’ozi, tog’ o’rdagi, to’rg’ay, tustovuq, lochin, kalxat,
kaptarlar ko’p uchraydi. Ayrim qushlar Tibet sut emizuvchilariga o’xshab yerga in
qazib qishda ham yashaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
