|
Tarim-Jung’oriya.
Tarim-Jung’oriya o’lkasi Past Markaziy Osiyoning
shimoli-g’arbiy qismini egallaydi. Uning yirik orografik strukturasi Sharqiy
Tyanshan tog’ tizimidan, Jung’oriya va Tarim (Qoshqar) tog’oralig’i botiqlaridan
tarkib topgan. Sharqiy Tyanshan paleozoyda burmalangan, mezozoyda kuchli
denudasiya jarayonlari tufayli peneplenlashgan. Neogenning oxirida vertikal
tektonik harakatlarni boshdan kechirgan. Buning natijasida paleozoy strukturalari
qaytadan ko’tarilgan, Jung’oriya va Tarim botiqlarida bukilish sodir bo’lgan.
Botiqlarning poydevori ham paleozoy strukturasining alohida-alohida uchastkalari
bo’lib, ular Sharqiy Tyanshandan tektonik uzilmalar bilan ajralib turadi. Botiqlar
so’nggi davr cho’kindi jinslari bilan to’lgan.
313
Sharqiy Tyanshan kenglik bo’ylab cho’zilgan bir necha tizmalarga va
cho’kmalarga bo’linadi. Uning asosiy shimoliy va janubiy tizmalari qiya
zinapoyasimon tog’oldi zonasini hosil qilib, Jung’oriya va Tarim botiqlari bilan
tutashib ketadi. Tizmalarning balandligi 3000-5000 m dan ortadi. Ularning
tepalarida tekislangan qadimiy yuzalar keng tarqalganligi sababli o’tkir qirrali tog’
cho’qqilari kam uchraydi. Mavjud bo’lgan Al’p rel’ef shakllari muzlik ta’sirida hosil
bo’lgan. Sharqiy Tyanshanning eng baland cho’qqilari Xontangri tog’ tugunidan
sharqqa tomon cho’zilgan Xoliqtog’ tizmasi (6811 m), Boroxoro tizmasi (5500 m),
Bogdo-Ula massivi (5445 m), Narat tog’i (4112 m) va Qorliqtog’ (4925 m)
joylashgan. Sharqiy Tyanshanning tog’oralig’i botiqlari turli xil gipsometrik
balandliklarda joylashgan va antropogenning cho’kindi yotqiziqlari bilan to’lgan.
Bu yerda Yer yuzida eng past quruq cho’kma hisoblangan
Turfon botig’i
dengiz
sathidan -154 m pastda joylashgan. Undan sharq tomonda minimal nuqtasi 81 m
bo’lgan Xami botig’i bor. Ayrim tog’oralig’i botiqlarining yuzasi 1000-1500 m dan
baland.
Jung’oriya botig’i shimolda Mongoliya Oltoyi va janubda Sharqiy Tyanshan
tog’ tizmalari bilan chegaralangan. Maydoni 700 ming km
2
, o’rtacha balandligi 600-
800 m. Eng past joyi Ebi-Nur ko’li atrofida 190-200 m. Yer yuzasi past tog’lar,
tepaliklar, qum massivlari, toshloq yerlar va sho’rxoklardan iborat. Botiqning o’rta
qismida ayrim tog’larning balandligi 1000 m ga, sharqiy qismida 2000 m ga yetadi.
Uning markaziy qismi Dzostin-Elisun do’ng qumlar massivi bilan band. Iqlimi
mo’tadil kontinental, qishi sovuq va quruq. Yanvarning o’rtacha harorati -20°-25°S.
Yozi issiq va quruq, iyulning o’rtacha harorati +20°+23°S. Yillik yog’in miqdori
150-200 mm. Daryolar juda kam, ular tekislikning chekka qismlaridagi vohalarni
sug’orishda foydalaniladi. Eng yirik daryolari Manas, Urung’u va Zaysan ko’liga
quyiladigan Qora Irtishdir. Botiqning g’arbida Ebi-Nur, Manas, Urung’u ko’llari
bor. O’simlik qoplami siyrak bo’lsada ekologik muhitga moslashgan holda
tarqalgan. Ular saksovul, yulg’un, juzg’un, shuvoq, sho’ralardan, pastqam joylarda
qiyoq va qamishlardan iborat. Vohalarda paxta, bug’doy, gaolyan, tariq
yetishtiriladi.
Tarim yoki Qashqar botig’i Markaziy Osiyoning eng yirik botiq-tekislik
landshaft kompleksidir. U Tyanshan, Pomir, Tibet va Beyshan tog’lari bilan
o’ralgan. Maydoni 530 ming km
2
, yer yuzsining balandligi g’arbida 1500 m dan
sharqqa tomon 800 m gacha pasayib boradi. Eng past joyi Lobnor ko’l atrofida 780
m. Botiqning markaziy katta qismini Takla-Makon qum cho’li egallagan. Tog’oldi
tekisliklar lyosslar bilan qoplangan. Qashqarning sharqiy qismini toshloq cho’llar,
pastqam joylarni sho’rxoklar egallagan. Iqlimi mo’tadil keskin kontinental. Yozi
issiq, iyulning o’rtacha harorati +24°S. Eng yuqori o’rtacha harorat Turfon botig’ida
+34°S ga teng. Qishi sovuq va qorsiz. Yanvarning o’rtacha harorati -7°-10°S, tog’
yonbag’irlarida o’rtacha harorat -24°S gacha pasayadi. Yillik yog’in miqdori 100
mm dan kam. Turfon cho’kmasida atigi 30 mm yog’in tushadi. Eng yirik daryolari
Tarim, Oqsuv, Qashqar, Xo’tan, Yorkend, Ko’nchidaryolardir. Tarimning uzunliga
2030 km, havzasining maydoni 951,3 ming km
2
. Daryolar tog’ muzliklaridan
to’yinadi. Daryo vodiylari bo’ylab Qashqar, Yorkend, Oqsuv, Xo’tan va boshqa
314
vohalar joylashgan. Cho’llarda yulg’un, saksovul, yantoq, efedra, shuvoq, sho’ralar,
o’zanlar bo’ylab tol, terak, cho’l ilmi va boshqa kserofit o’simliklar o’sadi.
Sug’oriladigan yerlarda paxta, don ekinlari, qovun, tarvuz, uzum yetishtiriladi.
Sharqiy Tyanshanda landshaft komplekslari vertikal zonalar bo’ylab
joylashgan. 1800 m gacha ko’tarilgan tog’ dashtlarida chalov, betaga, chiy va
boshqa o’t o’simliklari o’sadi. 1800-3000 m dan yuqorida subal’p va al’p o’tloqlari
tarqalgan. Ular yozgi yaylov sifatida foydalaniladi. Tarim-Jung’oriya o’lkasi
hududida Markaziy Osiyo uchun endemik bo’lgan yovvoyi tuya, Prjevalsk yovvoyi
oti uchraydi. Tekisliklarda antilopa jayron, yovvoyi eshak, turli xil kemiruvchilar,
tog’larda moral, tog’ echkisi, tog’ qo’yi, Gobi ayig’i, yovvoyi cho’chqa, qoplonlar
yashaydi. To’qayzorlarda qizil bo’ri va yo’lbarslar bor.
Do'stlaringiz bilan baham: |
