X. Sanoqulov, D. Xodiyeva

Dastlabki darslardan boshlab  ishni  sh unday tashkil  etish  kerakki, 
o‘quvchilar qo‘l mehnatini egallash uchun nazariy bilimlar va amaliy 
malakalar  o ‘rtasida  uzviy  aloqa  bo‘1 ishi  kerakligini  his  etsinlar. 
0 ‘quvchilarda malakani shakllantirish ongli  faoliyatdan ajralgan hol- 
da bo‘lmasligi kerak.
Mustaqil  ishlarni  bajarish jarayonida malakalar shakllanishi  bilan 
biigao‘quvchilar o‘z kuchlari, bilim va qobiliyatlarini sinovdan o'tka- 
zadilar.
Mustaqil  ishlarning  keng  qo‘llanishi  o ‘quvchilarda  ishga  ijodiy 
yondashishni,  ulardagi  bilishga  qiziqishlarini,  olingan  bilimlarni 
amaJda qo‘Nay bilishni rivojlantirishga yordam  beradi.
Bkskursiya mehnat ta’limining asosiy usullaridan biri  hisoblanadl.

---

Ekskursiya jarayonida  o‘quvchilar  ishlab  chiqarishdagi  turli  asbob- 
uskunalar bilan tanishadilar,  mehnat va ishlab chiqarish jarayonlarini 
kuzatadilar  va  o‘rganadilar.  Turli  mehnat  obyektlariga  ekskursiyalar 
uyushtirish,  o‘ quvchilami  mehnat  kishilari  bilan,  ular  ishlatayotgan 
asbob-uskunalari bilan, mehnat jarayonining tashkil etilishi va ishlab 
chiqariladigan  mahsuloti  bilan  umumiy  tarzda  tanishtirish,  yangi 
asbob-uskunalaming namunalarini va ishlab chiqarishning zamonaviy 
texnologiyasini,  ilg‘or  ish  usullari  va  mehnatni  ilmiy  tashkil  etish 
metodlarini o‘rganish maqsadida ham tashkil etilishi mumkin.
Turli mehnat obyektlari bilan tanishtirish xususiyatiga ega bo‘lgan 
ekskursiyalami mehnat ta’ limining biror bo‘ limi (gazlama bilan ishlash, 
xizmat ko‘rsatish va hokazolar) boshlanishidan oldin o‘tkazish kerak. 
Aniq  mavzuga doir ekskursiyani  dasturdagi  biror mavzuni  o‘tishdan 
keyin  yoki  undan  oldin  o‘tkazgan  ma’qul.  Ekskursiya odatda  15-20 
o ‘quvchidan  iborat  bitta  guruh  bilan  ommaviy  tarzda  o‘tkaziladi, 
biroq  ekskursiya jarayonida ayrim 
0
‘quvchilar uchun  yakka tartibda 
ko‘rsatma va tavsiyalar, izohlar berish kerak.
Mehnat o‘qituvchisi ekskursiya jarayonida o‘quvchilaming ishlab 
chiqarish jarayonini kuzatishlariga rahbarlik qilib turadi.
Turli  mehnat  obyektlarida  o‘tkaziladigan  har  qanday  ekskur- 
siyaning mazmuni uch bosqichda olib boriladi.
1.  Kuzatish  obyektini  oldindan  tanlash,  uning  aniq  maqsadlari 
hamda vazifalarini belgilash, korxonaga dastlab o‘qituvchi borib ko‘- 
rishi, zarur hujjatlami (darsning rejasi, o‘quvchilar uchun beriladigan 
topshiriqlar  va hisobot shakllarini) tayyorlashdan  iborat boMgan tay- 
yorgarlik bosqichi.
2.  Mehnat  o‘qutuvchisi  ekskursiya  maqsadlari  hamda  vazifalari, 
korxona hududida o ‘zini tutish qoidalari, kuzatish obyektlari, ekskur­
siya yo‘nalishi to‘g‘risida suhbat o‘tkazishi, o‘quvchilaming bevosita 
kuzatishi va zarur vazifalarni  bajarishi.
3.  Ekskursiya  jarayonida  tug'ilgan  savollarga,  turli  muammo- 
lami  hal  qilishga  qaratiladigan  yakunlovchi  suhbat  o‘tkazish  bilan 
cheklanilmaydi.  Mehnat ta’limi bo‘yicha navbatdagi mashg‘ulotlarda 
bajarilgan vazifalarni va hisobotlarni tahlil qilish hamda jamoa tarzida 
muhokama qilish yo‘li bilan ekskursiyaga yakun yasaladi.

---

Ekskursiya  bilishga  qiziqishni  avj  oldirishda,  o ‘quvchilarga  mus- 
taqillik  tuyg‘larini  singdirish  va  hayotni  bilishda  muhim  o'rinni 
egallaydi. Agarda ekskursiyalami  o‘tkazishda  ishlab  chiqarish  vakil- 
lari  ham  qatnashsa,  u  yanada  samaraliroq  bo‘ladi.  Ekskursiya jara­
yonida  o‘quvchilar  ishlab  chiqarish  texnologiyasi  bilan  yaqindan 
tanishadilar. Ekskursiyani  o ‘tkazishdan oldin o‘quvchilar oldiga aniq 
maqsadlar qo‘yish, ekskursiyadan so‘ng savol-javob o‘tkazish  lozim. 
Masalan, to‘qimachilik kombinatiga ekskursiya uyushtirishdan  oldin 
o ‘quvchilarga guruhlar bo‘yicha topshiriqlar berish mumkin.
Kitob  bilan  ishlash.  Hozirgi  kunda  mehnat ta’limi  bo‘yicha  1-4- 
sinflarga  mo‘ljallangan  “Mehnat”  darsliklari  asosida  o‘qituvchidan 
o‘quvchilami kitob  bilan  ishlashga o‘rgatish  talab  qilinadi.  Bu maq- 
sadda  quyidagi  kitoblardan  qo‘shimcha  foydalanish  tavsiya  etiladi: 
X.SanakuIov, D.Xodiyeva. “Boshlang’ich sinflarda qog‘ozdan amaliy 
ishlar”, metodik qo‘ llanma; Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P, Rustamova 
M.  “Mehnat va uni o’qitish  metodikasi  darslarida modulli figuralar 
yasash texnologiyasi”, metodik qo'llanma.
0 ‘quvchilami  kitob  bilan  tanishtirishdan  oldin  o‘qituvchining 
o‘zi bu kitobni puxta o‘rganib chiqishi, undan nimalarni tavsiya etish 
mumkinligini  belgilab  chiqishi  lozim.  0 ‘quvchi!ami  kitob  bilan 
mustaqil ishlashga asta-sekin o‘rgatib borish kerak.
Texnik  vositalar.  Hozirgi  kunda  barcha  ta’lim  sohalarini  texnik 
vositalarsiz  tasaw ur etib  bo‘lmaydi.  Qo‘l  mehnati  mashg'ulotlarida 
ayrim bo‘limlami o‘rganish, kasblar haqida ma’lumot  berish,  amaliy 
ishlami  tayyorlash  texnologiyasini  o‘rgatish,  xavfsizlik  texnikasi 
qoidalarini tanishtirish munosabati bilan qo‘llanadi.
Aytib o‘tilgan usullar mehnat ta’limi  o‘qituvchilari tomonidan mu- 
vafFaqiyatli  qo‘llanmoqda.  Mehnat  ta’limi  bo‘yicha  bilimlami  egal­
lash,  o‘zIashtirish,  amalda  qo‘llash  va  o‘quvchilami  rivojlantirish 
jarayonining  muvafifaqiyati  asosan  o‘qituvchining  bilimi  hamda  ishga 
ijodiy  yondashishiga  bog‘liq.  Mehnat  o‘qituvchisi  dasturda  nazarda 
tutilgan mehnatning  barcha turlarini  bir xil yaxshi  bilishi  kerak.  Faqat 
ijodiy fikr yuritib ishlaydigan, o‘z ishida o‘qitishning turli usullari bilan 
birga, pedagogiktexnologiyalardan va interfaol metodlardan foydalunib 
darslami  tashkil  etgan  o'qituvchigina  jamiyatning  maktab  oldige

---

qo‘ygan vazifalarini muvaffaqiyatli hal etishda yordam berishi mumkin.
0 ‘quv materiali mumkin qadar qiziqarli  va o‘qimishli  qilinganda, 
u  yaxshiroq  egallanib,  o‘quvchining  qalbiga  singadi  va  uni  amalda 
qo‘llash osonroq bo‘ladi.
Har bir o‘quvchidagi qiziqish turlichadir, shunday ekan, o‘qitishda 
yakka tartibda yondashishni  oshirish  kerak  bo‘ladi.  Bundan  tashqari 
bir  sinf,  bir yoshdagi  o‘quvchilarning  rivojlanganlik  darajasi  hamda 
bilimlarni egallash tezligi turlichadir.
Darslarni to‘g ‘ri tashkil etishda xarxil o‘zlashtiruvchi o ‘quvchilar 
bilan  ishlashni oldindan o‘ylab qo‘yilgan tuzilishi  bo‘lishi muhimdir. 
Bo‘sh  o‘zlashtiradigan  o‘quvchilarga  ham,  yaxshi  o‘zlashtiradigan 
o‘quvchilarga  ham  oldindan  alohida  topshiriqlar  tayyorlab  qo‘yish 
kerak.
Har bir o‘qituvchiga o‘z uslubi, o‘z usulining o ‘ziga xosligiga ega 
bo‘lish huquqi berilgan, biroq shuni aytish kerakki, bulaming barchasi 
mustahkam bilim berish, mehnat sohasidagi malaka va ko‘nikmalarini 
egallash, ijodiy qobiliyatlarini o‘stirish, bilimga qiziqishini o'stirishga 
yordam beradi.
0 ‘quv jarayonini takomillashtirish,  o‘qitishning yangi  shakl  ham­
da metodlarini tadbiq qilish, o‘quvchilarda qiziqishni oshirishga, dars- 
larning  samaradorligini  kuchaytirishga,  bilish  faolligini  oshirishga 
yordam  beradi.  Bilish  faolligini  rivojlantirish  o ‘z  navbatida  buyum- 
ga, mazkur holatda -  xizmat ko‘rsatuvchi mehnatga qiziqishini rivoj- 
lantirishda ko‘maklashadi.