X. Sanoqulov, D. Xodiyeva. M. Satbayeva mehnat va uni 0 6qitish metodikast

Savollar
1. Mehnat ta’limida qanday ish turlari mavjud?
2. Amaliy ish jarayonida nimalarga amal qilish kerak?
3. Ish joyini to’g’ri tashkil etish talablari?
4. Amaliy ishlarni tashkil etish talablari?

---

Mavzu: Boshlang’ich sinf m ehnat darslarida iqtisodiy 
tushunchalari shakllantirish
Ma’lumki Respublikamiz mustaqilikka erishib, o’z yo’lini belgilab 
oldi va bozor iqtisodi yo’nalishini tanladi. Bozor iqtisodi ongli kishilik 
taraqqiyotining hamma bosqichlarida bo’lgan va bundan keyin ham 
davom etaveradi. U insonlarga hamisha yo’ldoshdir.
O’quvchilar ongiga jamiyatimizning demokratik asosida iqtisodiy 
islohatlarni yanada rivojlantirish, ma’naviy-ahloqiy, mehnat tarbiyasi 
tushunchalarini shakllantirish, mehnat darslarida iqtisodiy tushuncha 
berish ishlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyat rivojlanishining barcha davrlarida ham ta’lim-tarbiya tizi- 
mi muayyan jamiyat va tuzumning ijtimoiy siyosati, uning maqsad 
hamda vazifalariga hamohang holda qurilgan. Milliy mustaqillikka 
erishgach O’zbekiston Respublikasi ham o ’zi tanlagan ijtimoiy 
siyosatni amalga oshirmoqda.
Ma’lumki, iqtisodiyotning siyosatdan tashqarida bo’lishi tabiiy 
hoi. Biroq, O’zbekiston ta’lim-taibiyani iqtisodiyot bilan chambarchas 
rivojlantirishga, pirovardida, iqtisodiyotning siyosatdan ustivorligini 
ta’minlashga va ushbu jarayonning tarbiyashunoslikka ta’siri masa- 
lasini o’rganishga katta ahamiyat bermoqda. Shu maqsadda 1996 yil 
17 avgustda «O’zbekiston Respublikasida uzluksiz iqtisodiy ta’lim- 
tarbiya konsepsiyasi» qabul qilindi.
Mazkur konseptsiyani amalga oshirish esa sakkiz bosqichdai 
iboratdir:
I-bosqich. Oila. Maktabdan tashqari ta’lim. (Har bir bosqich uchun 
tayyorlangan ishlanmalar)
II -bosqich. Maktabgacha ta’lim-tarbiya. (Iqtisodga yo’naltirilgan 
o ’yin mashg’ulot)
III -bosqich. Boshlang’ich ta’lim. (Iqtisod alifbosi)
Ш У-bosqich. Asosiy maktab ta’limi. To’liqsiz o ’rta ta’lim. (iqti­
sodiy tushunchalar)
V-bosqich. O ’rta va hunar-texnika ta’limi. (Iqtisodiy bilim va kasb 
iqtisodiyoti asoslari).
VI-bosqich. Oliy va o’rta maxsus ta’lim. (Tarmoq iqtisodiyoti).
VH-bosqich. Tarmoqlar bo’yicha malaka oshirish tizimi. (Amaliy
iqtisod).

---

VTU-bosqich. O’zFA, tarmoq akademiyalari, ilmiy markazlar. (lq- 
tisodiy ta’lim bo’yicha ijodiy izlanishlar).
Uzluksiz iqtisodiy ta’lim-tarbiya konseptsiyasi quyidagi vazifalarni 
ilgari suradi:
1. Iqtisodiy ta’limning uzluksizligini ta’minlovchi bir butunlikni 
hosil etish uchun har bir bosqichning o’ziga xosligini o’rganish.
2. Har bir bosqichning maqsad va vazifalari, tashkiliy, shakl, vosita, 
usul metodikalarini ishlab chiqish.
3. Bosqichlar orasidagi ko’prik vazifasini bajaruvchi shaxsning 
iqtisodiy madaniyatlilik darajasini ko’rsatuvchi ta’lim-tarbiyaviy 
tadbirlar majmuining xususiyati, imkoniyatlarini aniqlash.
4. «Labirintlar tizimi» ilmiy metodik loyihani amalga oshirishdagi 
moddiy ta’minot.
Ushbu vazifalar bevosita uzluksiz iqtisodiy ta’lim-tarbiya konsep- 
siyasining ikkinchi bosqichi hisoblanmish «Maktabgacha ta’lim-tar- 
biyaning maqsad va vazifalari» fti aniqlashga ham daxldor hisoblanadi.
Bolalarni iqtisodiy bilim, ko’nikma va malakalarni egallashga tay­
yorlash. Bu maqsadni amalga oshirish uchun kichik maktab yoshidagi 
o ’quvchilaming fikrlash doirasini kengaytirish va chuqurlashtirishga 
imkon beruvchi turli vaziyatlami ishlab chiqish; bu vaziyatlarni yechish 
variantlarini amalga oshirishga sharoit yaratish; iqtisodiy bilimlarni 
■' egallashga zamin bo’luvehi; mantiqiy-matematik fikrlashlarini 
rivojlantiruvchi o’yinlar kompleksini amalga oshirish zarur.
Ikkinchi bosqichning hayotga tadbiq etish yo’nalishlari 
quyidagilar:
1) Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarniig iqtisodiy savodxonlik 
darajasi mezonlarini ishlab chiqish. Shunga ko’ra, dastur bo’limlarini 
integratsiya qilish. «Matematika-iqtisod, mehnat», «Tarbiya-iqtisod», 
«Ma’naviyat-iqtisod», «Xorijiy tillar-iqtisod» kabilar;
2) Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar uchun «O’yinlar iabirinti» 
tizimini ishlab chiqish va amalda sinash.
3) «Tabiatdagi ta’lim» kompleks dasturini yaratish. Bu komplcks 
dasturda o’quvchilarga bevosita o’yin tarzida tabiiy boylik, nc'mal- 
laming iqtisodiy ahamiyatini ko’rsatuvchi ta’limiy o ’yin va labial 
qo’ynidagi sog’lomlashtirish kabi tadbirlar aks etadi. Bunda xorijiy

---

tillardan rus va ingliz tillarini o’rganish jarayonida iqtisodiy tushuncha 
va so’zlami ishlatishga alohida e’tibor berish zarur.
Bolalarni yoshlik chog’idan boshlab tevarak-atrofdagi moddiy 
ne’matlarga, buyumlarga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda 
bo’lishga, har qanday moddiy ne’mat inson mehnatining mahsuli 
ekanligini va uni asrab-avaylashga o ’rgatib borish zarur. Bolaning 
jamoatchilik va shaxsiy buyumlarga bo’lgan munosabati ilk yoshlik 
chog’idanoq oilada, oila a’zolarining shaxsiy va jamoatchilik mulkiga 
bo’lgan munosabatidan boshlanadi. Albatta, yosh avlodda tejamkorlik, 
ishbilarmonlik, uddaburonlik kabi sifatlarni shakllantirmasdan turib 
barkamol shaxsni tarbiyalab bo’lmaydi. Chunki aynan shu sifatlarda 
bolaning inson mehnati mahsuliga, jamoatchilik mulkiga to’g’ri 
munosabati, uni asrab-avaylash, boyitishga hissa qo’shish istagi 
yotadi. O’sib borayotgan yosh avlodda bunday sifat va fazilatlami 
shakllantirish ko’p jihatdan o ’qituvchining kasbiy tayyorgarligiga, 
pedagogik mahoratni qay darajada egallaganligiga bog’liqdir.
Mehnat fanlar asosini chuqur va amaliy o’zlashtirishda, bolalarni 
mehnatga bo’lgan munosabatini ijodiy ish faoliyatida mustaqil shakl- 
lantirishda, fikr yuritishga o’rgatuvchi ilmiy vositalardan biridir. Ko’p 
asrlik tajriba shuni ko’rsatadiki, insonlaming mehnati tufayli cheksiz 
boyliklar va imkoniyatlaming yechiladi. Mehnat fani iqtisodiy 
rivojlanishning asosiy omili hisoblanib, o ’quvchilarning chuqur iq­
tisodiy bilimini mustahkamlaydi.
Hali-hanuz iqtisodiy mehnat tarbiyasida ilg’or umumbashariy va 
milliy g’urur, ularning tarbiyaviy harakteri o’z ifodasini topgani yo’q. 
Shuning uchun mehnat darslarida o’quvchilaming iqtisodiy faolligini 
oshirish va tadbirkorlik mehnat faoliyati ko’nikmalarini shakllantirish 
va kuchaytirish lozim.
Iqtisodiy tarbiyaning qator vazifalari mehnat darslarida amal- 
ga oshiriladi. Bu vazifalardan biri tadbirkorlik bo’lib, bu mahsulot 
ishlab chiqarish uni sota bilish, tushgan mablag’ni joy-joyiga sarflay 
olishdir. Bu tadbirkorlik talablarini mehnat darslari jarayonida darslar 
nechog’lik qiziqarli va foydali tashkil etilsa, o ’quvchilar shunchalik 
iqtisodiy bilimga va malakaga ega bo’ladilar. Avvalo bu darslaming 
muzmunini to’g’ri belgilab olish zarur.

---

- Mehnat ta’limi va tarbiyasining ijtimoiy va iqtisodiy yo’nal- 
ganligi;
- Mehnat darslarini bozor iqtisodi talablari asosida pedagogik 
texnologiyalardan va malakalardan unumli foydalanish;
- O ’quvchilami qiziqishlarini hisobga olib amaliy to’garaklarga 
jalb qilish;
- O’quvchilami mehnat darslarida iqtisodiy bilim berishda yoshi, 
shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish;
- O ’quvchilami mehnat natijalarini rag’barlantirish va kamchilik- 
larni do’stona hal qilish;
Mehnat darslari bolalar uchun iqtisodiy bilimlar bilan tevarak- 
atrofdagi hayotni o’ziga xos tarzda bog’lovchi omil bo’lishi lozim.
Shuning uchun hozirgi kunda mehnat darslarida «o’z-o’zini 
boshqarish» va «o’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlash» kabi tadbirkorlik 
ishlarini tashkil qilish lozim.
Masalan o ’quvchilaming mehnat darslarida materiallarni isrof qil- 
maslikni, ishning sifatliligini, estetik jihatdan bejirim va chiroyli bo’- 
lishiga e’tibor berishlari kerak. Shu bois boshlang’ich sinflarda meh­
nat ta’limi va tarbiyasi jarayonida tadbirkorlik tushunchalarini, kelgusi 
mehnat faoliyatida muhim o’rin egallash ekanligi ko’rsatish, tushuntirish 
pedagog o’qituvchilaming oldida turgan muhim vazifalardan biri 
ekanligini ta’kidlash zarur. O’quvchilarda mehnat ta’limi jarayonida 
tadbirkorlik tushimchalarining dastlabki bosqichlarini amalga oshirishda 
qo’ydagi vazifalarni bajarish ko’zda tutiladi.
1. O ’quvchilami mehnat ta’limiga oid nazariy va amaliy bilim 
berishni uzviyligini mustahkamlash;
2. Kasblar xususiyatni farqlay bilishga o ’rgatish orqali ularni turli 
kasblami to’g’ri tanlashga yo’naltirish;
3. Unumli mehnat qilib yuqori samaradorlikka erishishni o ’rgatish;
4. Mehnat jarayonida erishilgan natijani maktab jamoasi va ota- 
onalar ishtirokida namoyish etish;
5. Bajarilgan ishlar sifatini oshirishda kim oshdi savdo maskanlarini 
tashkil etish;
O’quvchilarda tadbirkorlik tushunchalarini shakllantirishda mak­
tab, mahalla, oila va jamoatchilikni birgalikdagi harakati о ’/-о'/.1ци

---

xizmat qilishni tashkil etish, mahsulot sifati hamda turli ish turlari 
jarayonida mehnat natijalarining unumdorligi keskin o’sishda o’z 
ta’sirini ko’rsatadi. Chunki tadbirlarda erishilgan yutuqlar bo’yicha 
o’quvchilarning bajargan buyumlari maktab muzeylari yoki sinf 
burchagida namuna sifatida saqlash, ota-onalarga sovg’a sifatida 
taqdim etish o’quvchilarda amaliy mehnatda ish sifatini yanada 
oshirish, ijobiy natijalarga erishishda samarali ta’sir ko’rsatadi.
O’quvchilarning bajargan ishlaridan maktab sharoitidan kelib 
chiqib har xil ko’rgazmalar va o’quvchilarning o’zlari uchun maktab 
bozori tashkil qilinsa maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Bunda o’quvchilar o’zlari bajargan ishlar natijalarini, diqqatga, 
e’tiborga sazovor bo’lganligini, o’zini mablag’ bilan qisman 
ta’minlanganligini, o’zini boshqara olishini ko’rib, o ’z mehnatiga va 
o’zgalar mehnatiga hurmat bilan qaraydi. O ’quvchi ongida mehnatga 
muhabbat o’z samarasini topadi.
Natijada davlatimizning iqtisodini yuqori darajaga ko’tara oladi- 
gan, o’zining kasbini, hunarini hurmat qiladigan, jamiyatimizning 
rivojlanishida o’zini hissasini qo’sha oladigan barkamol avlodni 
tarbiyalashimizda yordam beradi.