Қ/x маҳсулотларини стандартлаштириш ва сертификатлаш

Халқаро бирликлар тизими
(SI бирликлар тизими)
14

Хосилавий катталикларнинг номланиши	Хосилавий катталик бирликлари ифодаланиши
1	2
Куч	m kgs2
Қувват	m2 kgs3
Электр қаршилиги	m2kgs3 A2
Тезлик	m/s
Тезланиш	m/s2

Асосий катталиклар ва уларнинг бирликлари.
6
Xalqaro birliklar tizimining hosilaviy birliklari

Kattalik		Birlik
Nomi	O’lchamligi	Nomi	Belgisi	SI ning asosiy va hosilaviy birliklari orqali ifodalanishi
Yassi burchak	l	Radian	rad	mm-1=l
Fazoviy burchak	l	steradian	sr	m2m-2=l
Chastota	T-1	gerts	Hz	s-1
Kuch	LMT-2	nyuton	N	m kgs-2
Bosim	L-1MT-2	paskal	Pa	m-1 kgs-2
Energiya, ish, issiqlik miqdori	L2MT-2	djoul	J	m2 kgs-2
Қuvvat	L2MT-3	vatt	W	m2 kgs-3
Elektr zaryadi, elektr miqdori	TI	kulon	S	sA
Elektr kuchlanish, elektr potentsial, elektr potensiallar ayirmasi, elektr yurituvchi kuch	L2MT-3I-1	volt	V	m2 kgs-3-A-1
Elektr sig’im	L-2M -1T4I2	farad	F	m-2kg-1s4A2
Elektr qarshilik	L2M-1T3I2	om	Ω	m2kgs-3 A2

7
КАТТАЛИКЛАР ЎЗИ НИМА?

Катталиклар жуда кўп ва турли-туман, лекин уларнинг барчаси ҳам иккитагина тавсиф билан тушунтирилади.
Бу - СИФАТ ва МИҚДОР тавсифлари.

• Оғирлик
• Узунлик
• Хажм

Катталиклар хақида
3

• Темпратура
• Вақт ва бошқ.

1.1 Катталиклар ва уларнинг бирликлари
Мана энди катталикнинг таърифини келтиришимиз мумкин:
Катталик - сифат томонидан кўпгина физикавий объектларга (физикавий тизимларга, уларнинг ҳолатларига ва уларда ўтаётган жараёнларга) нисбатан умумий бўлиб, миқдор томонидан ҳар бир объект учун хусусий бўлган хоссадир.
4
Асосий катталик деб кўрилаётган тизимга кирадиган ва шарт бўйича тизимнинг бошқа катталикларига нисбатан мустақил қабул қилиб олинадиган катталикка айтилади.
Ҳосилавий катталик деб тизимга кирадиган ва тизимнинг катталиклари орқали ифодаланадиган катталикка айтилади.
Катталиклар икки гуруҳга бўлинади асосий катталиклар ва ҳосилавий катталиклар.
Катталик бирликлари
Масалан:
Катталикнинг бирлиги деб - таъриф бўйича соний қиммати 1га тенг қилиб олинган катталик тушунилади.
Ушбу атама катталикнинг қийматига кирадиган бирлик учун кўпайтирувчи сифатида ишлатилади. Муайян катталикнинг бирликлари ўзаро ўлчамлари билан фарқланиши мумкин.
8
Катталик бирликлари
Катталикнинг асосий бирлиги деб бирликлар тизимидаги иҳтиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади.
Катталикнинг бирлиги ҳам, катталикнинг ўзига ўхшаш асосий ва ҳосилавий бирликларга бўлинади:
Ҳосилавий бирлик деб, берилган бирликлар тизимининг бирликларидан тузилган, таърифловчи тенглама асосида келтириб чиқарилувчи ҳосилавий катталикнинг бирлигига айтилади.
9
Катталикларнинг сифат тавсифларини расмий тарзда ифодалашда ўлчамликдан фойдаланамиз.
Катталикнинг ўлчамлиги деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорционаллик коэффициенти 1га тенг бўлган ифодага айтилади.
Катталикларнинг ўлчамлигини dimension - ўлчам, ўлчамлик маъносини билдирадиган (ингл.) сўзга асосланган ҳолда dim символи билан белгиланади.
Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош ҳарфлар билан белгиланади, масалан,
dim l = L; dim m = M; dim t = T.
Катталик ўлчамлиги
12

Давлатларнинг метрик тизимга ўтиш саналари. СИ тизимини қабул қилмаган давлатлар қора рангда белгиланган. (Либерия, Мьянма, США), отмечены чёрным цветом

Давлатларнинг метрик тизимга ўтиш саналари.

СИ тизимини қабул қилмаган давлатлар қора рангда белгиланган. (Либерия, Мьянма, АҚШ).

15

Катталикларнинг бирликларини белгилаш ва ёзиш борасида стандартлар асосида меъёрланган тартиб ва қоидалар мавжуд. Бу қоидалар ва тартиблар ГОСТ 8.417-81да атрофлича ёритилган.

Бирликларни ифодалаш учун махсус ҳарфлар ёки белгилардан фойдаланиш мумкин - А, Вт, % ва х.

Бирликни ифодаловчи ҳарф тўғри шрифт билан ёзилади. Қисқартириш мақсадида нуқтадан фойдаланишга рухсат этилмайди.

Бирлик белгисини катталикнинг сон қийматидан кейин, у билан бир қаторда, кейингисига ўтказмай ифодаланади. Сон қийматнинг охирги рақами билан белгини бир пробел оралигида ёзилади:

Тўғри: Нотўғри:

100 кВт 100кВт

80 % 80%

20 0С 200С ёки 200 С

Бирликларни ва ўлчамларни белгилаш ва ёзиш қоидалари
16