|
20-rasm.
21-rasm.
Yong‘inning asosiy sabablari:
-y o n g ‘in xavfsizligi qoidalariga amal qilmaslik;
- fuqarolaming loqaydligi, e ’tiborsizligi, transport gaz chiqaruvchi
trubasidan uchqun chiqishi (80% hollarda);
- elektr simlarning nosozligi;
- chaqmoq chaqqanda (8% hollarda);
- bolalarning o ‘t bilan o‘ynashlari;
- qasddan o‘t qo‘yishlar;
- harbiy davrda turli qurollar ishlatilishi va boshqalar.
Aholi yashovchi hududlarda yong‘in xavflidir. Shu hollarda aholi
mol-muiki va uy-joyiga zarar yetkaziladi, aholi orasida kuyish va
o‘lim sodir bo‘lishi mumkin. Tarqalishi bo‘yicha yong‘inlar bo‘linadi:
alohida (bitta yoki oz sonli binolami qamrab oluvchi), ommaviy
124
(20% gacha binolami qamrab oluvchi) va to‘la (90% gacha qamrab
otuvchi).
Avariya (halokat) deb mahsulot tayyorlashda ishlatiladigan
mashinalar, jihozlar, texnologik tizimdagi uskunalar majmuasidagi
nosozlik, binolar, qurilmadagi nosozliklar, yonginlar, portlash
tufayli vujudga keladigan voqealarga aytiladi.
Ishlab chiqarish halokatlari favquloddagi hodisa hisoblanadi.
Xalq xo‘jaligiga ko‘p miqdorda zarar yetkazadi. Shu sababli
korxona laming
to‘xtovsiz
ishlashini
ta’minlash
VazirJar
Mahkamasining, rahbarlarning, muhandis texnik xodimlarning
asosfy insoniy burchidir.
Transport turlarining to‘qnashuvi, korxonadagi texnologik
nosozliklar, moddalarni saqlashda y o i qo‘yilgan xatoliklar,
terrorchilik harakati tufayli sodir boiadigan halokatlar natijasida
tez ta’sir etuvchi zaharli moddalar atrof-muhitga tarqalishi mumkin.
Falokat (katastrofa) - avariyadan farqli holda qamrovi kengroq
va odamlar halok boiishiga olib keladigan voqeaga aytiladi.
Foyezdlarning o‘zaro to‘qnashishi, samolyot halokati, sanoat
korxonasida sodir boigan halokatlar tufayli atrof-muhitning
yomonlashuvi, insonlar qurboni, talafot darajasining ortib borishi -
hammasi bu turdagi halokat turiga xos xususiyatdir.
Suv ko‘payishi va suv toshqini - bu tabiiy ofat suv havzalarida
suv miqdorining keskin koiarilishi tufayli sodir boiadi. Buning
asosiy sababi qorlarning va muzlarning tez erishi, yom gir ko‘p
yogishi, suv yo‘nalishida to‘siq paydo boiishi, falokat tufayli
suv havzalari devorining buzilishi natijasida quruqlikning ba’zi
qismlarini suv bosadi.
Bu tabiiy ofat boshqalaridan shu bilan ajralib turadiki, bu hodisani
oldindan masshtabini bir oy oldin yoki undan ko‘proq vaqtda
taxminlashtirish mumkin. Gidrotexnik tadbirlar ariq atrofida,
qirg‘og‘ida oikaziladi.
125
A holi, m oddiy boyliklar,
uy hay vo nlari oldindan
k o ‘chiriladi. Sanoat
korxonalarida ish rejimi
o ‘zgar1iriladi. b a ’zan
ishlar to ‘xtatiladi, m oddiy
boyliklarni him oya qilish
m aq sadida yertoMa,
birinchi q av at derazalari,
eshikiari talab qilinadi.
Suv toshqirii tum an-
larida zararlangan
aholini qidirish zudlik
bilan tashkil etiladi.
B uning uchun dastavval
tu zilm alarn in g suzuvchi
vositalari va boshqa
k uch ham d a vositalari
ja lb etiladi.
23-rasm.
Seining kelib chiqish sabablari
Sel - bu to g 1 h u d u d larid a kuchli y o m g 'irla rn in g y o g ‘ishi, m uzlik
va q o rlarn in g tez e rish i n atijasid a hosil b o ‘lgan d ary o to sh q inlarini,
to g 1 y o n b a g 'irla rid a nuragan to g 1 jin si b o ‘laklarini - tosh, qum , loy
va b o sh q a q attiq jism la rn in g jo ‘shqin suv o q im i bilan tekislik ka
qarab oqib tu sh u sh i. Sel oqim i m assasin in g tax m in an 5 0 -6 0 % turli
k a tta lik k a ega boMgan to g 1 jin s i b o ‘ laklaridan, o 's im lik va d araxtlar
126
b o ia k la rid a n iborat b o ia d i. Sel oqim ining davom iyligi 0 ,5 -2 soatdan
12 soatgacha, tezligi 5 -8 m /s gacha yetishi m umkin.
Sel arabcha so ‘z b o iib . to g ii hududlardagi suv toshqini m a ’nosini
anglatadi. Sei oqim lari respublikam iz hududida bahor m avsum ida va
yozning birinchi oyida y uz beradi. bunga sabab hududimiz joylashgan
m intaqaning tabiiy sharoiti b o iib , bahor oylaridagi kuchli (jala)
y o m g irla r, haroratning issiq keiishi. to g iik la rd a m uzlik va qorlam ing
tez erishi. Suv yig'ish m aydonida zarrachalari b o g ian m ag an bo‘shroq
tog‘ jinslarining m avjudligi asosiy om illardan b o iib hisoblanadi.
Sel oqim larining oldini oiish, ularga qarshi kurashish, sel b o iis h i
m um kin b o ig a n m aydonlam i aniqlash, ularni vujudga kelishi
sabablarini o ig a n is h x o ‘jalik aham iyatiga ega.
Surilm alar (ko'chkilar).
Tabiiy favqulodda vaziyat turlaridan yana biri bu surilish b o iib uni
o ‘rganish, baholash, bashorat qilish va undan aholi va xalq x o ‘jaligi
obyektlarini m uhofaza qilish marnlakat iqtisodini ko‘tarishda m uhim
hisoblanadi. Dengiz, k o ‘l, soylar va to g‘ y o n b a g irlarid a joylashgan
bo‘shoq j inslar ustki qism ining yer ustki va ostki suvlari ham da o ‘zining
o g ir lik kuchi ta ’sirida pastga qarab harakat qilish hodisasi surilish yoki
k o ‘chki deyiladi.
Surilish (k o ‘chm a) jarayonining tezlashishiga bulardan tashqari
zilzilalar va harakatdagi transport ta ’sirida sodir b o ia d ig a n yer
qim irlashlari ham sababchi b o ia d i.
Surilishga (ko‘chkiga) qarshi kurashish murakkab vazifalardan
hisoblanadi. Uning oldini olish va m uhofaza tadbirlarini k o ‘rish
surilishni keitirib chiqaradigan geologik jarayonlarga b o g iiq d ir.
Surilishga qarshi k o ‘ri!adigan chora-tadbirlar passiv va aktiv xillarga
b o iin a d i.
Z ilzila - yerning m a iu m qatlamida potensial energiyaning
kutilm aganda ajralishi ham da zarb to iq in i va bukiluvchan (seysm ik
to iq in ) tebranish shaklini olib ham m a tomonga tarqaluvchi seysm ik
(xos) hodisadir.
127
Bu tabiatda sod ir b o ‘ladigan eng xavfli hodisalam ing biridir.
lqtisodiy va m adaniy boyliklarga z a ra r yetkazadi, insonlar halokati
b o ‘yicha tabiiy ofatlar ich id a birinchi o ‘rinni egallaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
