X asranboeva

V.N.Myasishchevning munosabatlar psixologiyasida bola psudk taraqqiyoti qonuniyatlarining yoritilishi

V.N. Myasishchev (1892-1973) rus psixologi, shaxs munosabatlar konsepsiyasining ijodkori. Mazkur konsepsiyaga ko’ra, shaxsning asosini aning atrof olarnga va o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlar tizimi tashkil etadi. Munosabadar tizimi insoti ongiga atrof voqelikning aks ettirihshi natijasida paydo bo’ladi, uning o’zi ham voqelikni aks ettirilishining shakllaridan biridir. V.N. Myasishchev insonning rivojlanishida faoliyatning rolini kamsitmagan holda otiamlar o’rtasida hamkorlik, o’zaro yordaiimi talab qiluvclii munosabatlar tarkib topmagan taqdirda faoliyatning o’zi asosiy psixik sifatlaming shakllanishida neytral jarayon bo’lib qohshi mumkin, degaii xulosaga keladi. Psixologlar o’rtasida baxs-munozai-alar natijasida shu malum bo’ldiki, hatto, munosabat ko’p jihatdan harakatga teskaridir. Birinchidan, munosabat maqsadga ega bo’lmaydi va u ixtiyoriy bo’lishi mumkin emas. Ikkinchidan, munosabat jarayon «;mas, u fazo va vaqtda chegaralanmagan. Uchinchi^n, munosabat maxsus tashqi madaniy vositalai- bilan amalga oshirilmaycii, u umumlashma shaklda o’zlashtrilishi mumkin emas. Munosabat har doim individualdir. Biroq munosabat harakat bilan chambarchas bog’liq. U harakatni keltirib chiqaradi, o’zi ham harakat davomida shaklanishi va o’zgarishi mumkin. Munosabat harakat manbai ham, natijasi ham bo’lishi mumkin, ammo bo’lmasli ham mumkin. Chunki munosabat har doim ham tashqi Faollikda namoyon bo’lmaydi. Qolavsrsa, inson ayiii damda yoki umuman mavjud bo’lmagan faqat uning o’z ongida mavjud narsalar ham

qandaydir munosabatda bo’lishi mumkin. V.N.Myasishchevning ta’kidlar>hicha, munosabat sub'ekt va ob'ekt mavjud bo’lgan joyda vujudga keladi.Odamning psixologik munosabatlari uning ob'ektiv voqelik bilan bo’lgan ongli aloqalami ifodalaydi. V.N.Myasishchev mazkur voqelikning 3 kategoryasini ajratib ko’rsatdi: 1) tabiat hodisalari va narsa buyumlar olami; 2)odamlar va ijtimoiy hodisalsr; 3)sub’ektning o’zi.Tabiatni idrok etish ko’p jihatdan ijtimoiy tajriba ta’siriga to’be bo’ladi., odatnning o’ziga bo’lgan munosabati uning boshqalarga bo’lgan munosabati va boshqalarning unga bo’lgan mimosabati bilan belgilanadi. Shu sababli psixologik munosabatlar tizimida V.N.Myasishchev odjmining boshqa odamlar bilan bo’lgan munosabatlari birinchi darajali ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. V.N.Myasishchevning ta’kidlashicha, oclamning atrof voqelikka bo’lgan munosabatining turlarig;a ehtiyojlar, emotsiyalar, qiziqish va e’tiqod kiradi.

V.N.Myasishchev o’z ilmiy qarashlarida mimosabatning bilish jarayonlari bilan bo’lgan aloqasini yoritib berishga uringan. Idrok voqelikni hissiy aks ettirish shaklidir. Idrokning mustahkamligi faol ijoHy munosabatni talab qiladi, ob’elrtga nisbatan befarq mimosabat hukmron bo’lgan shai'oitda idrok jfirayoni ham beqaror bo’ladi. Idrokning tanlovchanligi ham turli ob’ektlarga nisbatan inson turhcha munosabatda bo’lishi bilan bog’liqdir. Biron ma’lumotni mustahkam eslab qohsh ham unga bo’lgan qiziqish va emotsional munosabatga bog’liqligi ko’plab tajribalarda o’z tasdig’ini topgan. Tabkkur voqelikni bilvosita aks ettira^, ammo ta&kkuining mantiqiy shakli bo’lgan hukmlarda ham shaxsiy munosabat ifodalanadi. Shu tufayli aynan bir hodisa haqidagi har xil insonlaming hukmlari bir-biridan farqlanishi mumkin.

Insonning rivojlanihi masalas'ptni ham V.N.Myasishchev mimosabatlaming shaMlanishi bilan chambarchas bog’laydi. Kuzatishlar va tabiiy eksperimentlaming ko’rsatishicha, shatsiz reflektor reaktivlik paydo bo’ladi. Ikki yoshdayoq hali unchdik beqaror bo’Imasa-da, bolada uning muayyan narsa va hodisalarga bo’lgan munosabatini ifodolovchi “xohlayman-xohlamayman”, “kerak-keiak emas”, “qiziq-qiziq emas” kabi sc’zlar jo ’rligida amalga oshiriladigan reaksiyalami kuzatish mumkin. Eng muhimi, bola reaksiyasining mazmmii ishlatayotgan so’zlaming mazmuni bilan hamohangdir. Ikki-uch yoshdan boshlab bolalar ancha aniq namoyon bo’luvchi tanlovchan mimosabatlami namoyon etadilar, Bu munosabatlar orasida ota-onasiga, bolalarga,

tarbiyachilarga, o’yinlarga bo’lgan munosabat, ayniqsa, yorqin namoyon bo’ladi. Munosabatlarning ayrim xususiyatlari bu yoshdayoti xarakteiming sifatlari - mustaqillik, tasliabbuskorlik, muloqotchanlik va boshqalarda namoyon bo’ladi. Ushbu yosh davrida munosabatlar vaziyat bilan bog’liqligi va tez o’zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Munosabatlammg xaralcteri va rivojlanish darajasi mazbir yosh davrida bolaning voqelik bilan bo’lgan munosabatlari yanada murakkablashadi va turli-tuman bo’la bosixlaydi. Munosabatlar tizimida yangilik - oiladan tashqari majburiyatlar va majburiy o’(}uv faoliyatining paydo bo’lishi yuz beiradi. Bu davrda munosabatlar tizimi ob’ektiv zarurat talablari bilan belgilanadi. Shu tariqa nazariy qarashlariga ko’ra V.N.Myasishchev insonning pixik rivojianishi uning atrof voqelik va eng awalo boshqa odamlar bilan bo’lgan munosabatlari tiziraining murakkablashib, kengai^b borishiga bog’liq bo’ladi, degan g’oyani ilgari suradi.

Shunday qilib, nis psixologlari - L.S.Vigotskiy, A.N.Leont'ev, V.N.M}/asishchev ilndy qarashlariiiing qisqacha tahlili shuni ko’rsat£idiki, ushbu olimlaming izlanishlarida inson psixik taraqqiyoti masalasi markaziy o’rin egallagan. Har bir olim o’z ihriiy yondashuviga ega bo’lgan bo’lsa-dsi, ulaj-ning barchasini psixik taraqqiyotining manbalijri va qonuniyatlari bilan bog’liq muammolar qiziqtirgan. Rus psixologlarining ushbu muamraolami o’rganish sohasida qo’lga kiritgan yutuqlari psixologiya fanining, shu jumladan, bolalar psixologiyasining taraqqiyoti uchun xizmjit qildi va qilib kelmoqda.