Ўзбекистон республикаси олий ва

Muhandislik psixologiyasi. Muhandislik psixologiyasi kasbiy psixologiyaning bir tarmog`i bo`lib, unda texnika, ayniqsa avtomashina va elektronika taraqqiyoti munosabati bilan umumiy psixologiyaning bir tarmog’i sifatida paydo bo’ldi. Muhandislik psixologiyasi umumiy psixologiyaning bir tarmog’i sifatida texnik tuzilmalar va insonning axborot almashinish jarayonlarini o’rganadi. Ba’zida muhandislik psixologiyasi texnika psixologiyasi tushunchasi bilan ham yuritiladi.

Mashinalar tizimining ahvoli va ishining borishi haqida har xil signallar qabul qilayotgan, pul`t boshqarmasida ishlab turgan muhandisdan tez va aniq idrok qilish, tez harakat, diqqatning tez ko’chishi va taqsimlanishi bilan birgalikda keng ko’lamli diqqat, farosatning tezligi va topqirlik, hissiy vazminlik va o’z-o’zini tuta bilish kabi sifatlar talab qilinadi. Inson psixikasining bu xususiyatlarini aniqlab berish va amaliyotga tadbiq etish muhandislik psixologiyasining eng muhim vazifalaridan biridir.

Davrimizning buyuk texnika progressi munosabati bilan psixologiya sohasida ham yangi, juda qiziqarli muammolar paydo bo’ldi.

Inson keyingi yillar davomida atom yadrosining sirini egalladi, reaktiv va raketa texnikasi, avtomashina, elektronika, telemexanika taraqqiyotida ajoyib yutuqlarni qo’lga kiritdi, kibernetika, radioastronomiya, radioximiya, astrobotanika singari yangi fanlarni kashf etdi. Fan va tex­nika inson qo’li kuchlarini, harakatlar tezligini, ko’zining quvvatini, eshitish sezgirligini million marta orttirdi, tafakkur jarayonlari tezligini yuz va ming martalab kuchaytirdi.Bularning hammasi inson aqli va ijodiy irodasiga xos kuch va g’ayratining zafari bo’ldi. Bu yutuqlarning hammasi tadqiqotchilar e’tiborini insonning aqliy va ijodiy kuch-imkoniyatlari nechog’li yuksalishi mumkin ekan degan masalalarga yana bir marta qaratishga majbur qiladi.Muhandislik psixologiyasi texnika, ayniqsa avtomashina va elektronika taraqqiyoti munosabati bilan umumiy psixo­logiya va mehnat psixologiyasining bir tarmog’i sifatida paydo bo’ldi.Muhandislik psixologiyasi mashinalar konstruktsiyasi in­sonning psixik xususiyatlari va imkoniyatlariga moslashtirishning amaliy masalalarini o’rganish bilan shug’ullanadi.Bu sohaning vazifasi, xususan, mashina yoki butun bir ma­shinalar tizimsini boshqarayotgan injener-texnik xodimlarning idrok, diqqat, xotira, tafakkur, emotsional kechinmalar va irodasiga xos bo’ladigan xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir.

Mashinalar ishining ahvoli va borishi haqida har xil signallar qabul qilayotgan pul’t boshqarmasida ishlab turgan injenerdan tez va aniq idrok qilish, tez reaksiya, diqqatning tez ko’chishi va taqsimlanishi, keng hajmli farosat tezligi va chopqirlik, emotsional vazminlik va o’z-o’zinituta bilish kabi sifatlar talab qilinadi. Inson psixikasining bu xususiyatlarini aniqlab berish Muhandislik psixologiyasining eng muhim vazifalaridan biridir. Muhandislik psixologiyasi “Odam-texnika” tizimidagi faoliyat egalarining umumiy va texnikaviy iste’dodini o’rganish va uni qanday shakllantirish masalalarini o’rgatadi. “Odam-texnika” tizimi munosabatlari qay tarzda amalga oshirilishi kerak? degan savol tashlanadi.“Odam-texnika” tizimini boshqarish uchun mehnatkashlarning psixologik xususiyatlari va ularning o’ziga xosligi muhim ahamiyatga ega.Ishchi va xodimlarning psixologik masalalari quyidagilardan iborat bo’lib, mehnatkashlar fazilatlarining ijtimoiy psixologik xususiyatlari va ijtimoiy guruhlarning o’ziga xosligi, sinfiy , kasbiy xususiyatlari, psixologik umumiylik, bog’liqlik, moslik, ishonch va e’tiqodni o’zida aks ettiradi.

Muhandislik psixologiyasining paydo bo’lishi texnik loyihalar, ixtirolar va qayta qurishlarning tez rivojlanishida inson rolini oshib borishi va undagi inson omilini o’rganish bilan bog’liqdir. Muhandislik psixologiyasining uslubiy prinssipi texnikani insonparvarlashtirish va insonnni mehnat faoliyatining sub’ekti sifatida ko’rib chiqadi. Muhandislik psixologiyasi mashinalar loyihasini insonning psixik xususiyatlari va imkoniyatlariga moslashtirishning amaliy masalalarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Bu sohaning vazifasi mashina va butun bir mashinalar tizimini boshqarayotgan muhandis –texnik xodimlarning idroki, diqqati, xotirasi, tafakkuri, xissiyoti va kechinmalari hamda irodasiga xos bo’lgan xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir.

Muhandislik psixologiyasi injener-texnologdan hissiy vazminlik, o’z-o’zini tuta bilish, diqqatining tez ko’chishi va taqsimlanishi, farosatining tezligi va topqirligini talab qiladi. Muhandislik psixologiyasi mehnat psixologiyasining shunday sohasiki (fransuzchadan “igenieuz”-muhandis texnika sohasidagi mutaxassis) inson va mashina o’rtasidagi axborotli o’zaro harakat jarayonlari va usullarini tadqiq etuvchi soha. Muhandislik psixologiyasi ishlab chiqarish mehnati psixik strukturasini qayta shakllantirish ilmiy texnikaviy inqilrbi sharoitida yuzaga kelgan. Unda operativ axborotni idrok qilish va qayta ishlash va chegaralangan vaqt mobaynida qaror qabul qilish jarayonlari muhim tarkiblari bo’lgan.Muhandislik psixologiyasining asosiy muammolari; 1) boshqaruv tizimida insonning vazifalarini tahlil qilish va inson avtomatlashgan qurilmalar, xususan EHM o’rtasidagi funksiyalarni taqsimlash. Operatorlar o’zaro faoliyatni ular orasidagi o’zaro axborotli muloqat va munosabatni o’rganish. Operator faoliyatini psixik strukturasini tahlili. Operatorlarni harakatlari ishonchliligi, tezkorligi, aniqligi sifati, effektivligiga ta’sir ko’rsatuvchi jarayonlarni o’rganish. Insonni axborotlarni qabul qilish jarayonlarni, insonni sensor “kirish” jarayonni o’rganish. Insonni axborotlarni qayta ishlash jarayonlari ularni saqlanishi va qaror qabul qilish, operatorlar faoliyatini regulyatsiyasini psixik mehanizmlarini o’rganish. Inson harakatlarini boshqaruvchilari buyruq va ijro shakllanishi jarayonlarini, uning nutq va motor “kirish” jarayonlariga xarakterikasini o’rganish. Operatorlik muttaxassisligi uchun psiodiagnostika metodlarini ishlab chiqish, professional orientatsiya va muttaxassislar tanlovini o’tkazish. Operatorlarni o’qitish jarayonining tahlili va optimizatsiyasi. Muhandislik psixologiyasi mehnat faoliyatini alohida elementlaridan mehnat faoliyatini bir butun o’rganishdan kelib chiqqan.

1950 yillarda muhandislik psixologiyasining asosiy tadqiqot predmetini, priborlarni alohida elementlarini idrok etish (strelkali ko’rsatkichlar, shkalalarni bo’lish, yozuv uchun shrift) tashkil qilingan. 1970 yillarda muhandislik psixologiyasi operatorning axborotini aks ettirish ko’p komponentli tizim bilan o’zaro munosabatini o’rganishga o’tdi. Hozirda inson va boshqariluvchi tizimning o’zaro adaptatsiyasi murakkab jarayonlari o’rganilmoqda. Bu adaptatsiya boshqaruv tizimining murakkabligi va inson mas`uliyatiga qarab turli darajada bo’ladi. Muhandislik psixologiyasi ishlab chiqilgan individual adaptatsiya metodlarini, shuningdek o’quv informatsion sohalarda ko’rishning murakkab anomaliyalari talabalar uchun ham qo’llanilmoqda. Muhandislik psixologiyasining ilmiy natijalari asosida xalq xo’jaligi amaliyoti operatorlrning ish joyini muhandislik psixologiyasini proektlashtirish, boshqaruv pultlari, axborotni aks ettirish tizimi va usullari yo’li bilan amalga oshiriladi. Muhandislik psixologiyasida quyidagi tizimlarning qator umumiy prinssiplarninng taqqoslashi shakllangan: Optimal turdagi, avtonomnik, strukturali nazorat va boshqaruv elementlariga to’liq mutanosibligi, insonning ish tempiga moslashtirilgan.

Muhandislik psixologiyasi- bu mehnat psixologiyasi tarmog’i bo’lib texnikani butkul gumanizatsiya qilishga qaratilgan.Bu texnikani ekspluatatsiya qilish kishilarni tanlash va tayyorlash unga ega bo’lgan masalalarni muhandislik psixologiyasi bilan ko’pgina umumiy muammolari bo’lgan mehnat psixologiyasining boshqa bo’limlari bilan birga yechadi. M.I.Bobnevning lmiy tatqiqot ishida muhandislik psixologiyasining maqsadi quyidagicha ifodalanadi: “Muhandislik psixologiyaning predmeti bo’lib kishining psixologik xususiyati va xislati qonuniyatini ta`siri texnikaning konstruktorlik tuzilishiga ta`sir etishidir, shu bilan inson faoliyatining murakkab tizimga qo’shilishidir”.