Ўзбекистон республикаси олий ва

Psixologiya faniningning ahamiyati

Boshqa fanlarni o`rganish kabi, psixologiya fanining o`rganishni ham, avvalo, bilish, ma`lumot olish uchun ahamiyati bor. Biz psixologiya fanini o`rganib, voqe`likning g`oyat katta va sifat jihatdan o`ziga xos sohasi,- psixik hayot sohasi haqidagi bilimlarga ega bo`lamiz. Psixika qanday kelib chiqqan, hayvonot dunyosida psixik hayot formalari qanday taraqqiy etgan, odam psixikasi tarixan qanday rivojlangan, har bir odam tug`ilish paytidan tortib uning ongi qaysi shart-sharoitlarga qarab taraqqiy etadi, xarakter qanday vujudga keladi, odamning qobiliyatlari qanday shakllanadi – psixologiya fanining ilmiy tadqiqotlari ana shu savollarga javob beradi.

Odam tevarak-atrofdagi dunyoni qanday idrok etadi, u qanday xotirasida qoldiradi, qanday qayta esga tushiradi va fikr yuritadi, u qanday hislarni ko`nglidan kechiradi, odam tevarak-atrofdagi dunyoni o`z ehtiyojlariga moslashtirib, yangi moddiy va ma`naviy boyliklarni vujudga keltirib, qanday ish ko`radi – psixologiya fanini o`rganish bilan ana shu masalalarni bilib olamiz.

Psixologiya fanini o`rganish odamni psixika haqidagi va psixik hayotning xilma-xil hodisalari haqidagi bilimlar bilan boyitibgina qolmay, shu bilan birga odam aqlini ham o`stirishga yordam beradi. Odam aqlini o`stirish, jumladan, yangi bilimlar va ko`nikmalarni tezroq egallash, yangi nazariy va amaliy vazifalarni to`g`ri hal qilish qobiliyatini takomillashtirishda, o`z fikrlarini nutqda to`g`ri ifodalay bilish va boshqalarning nutqini to`g`ri tushuna bilishda ham o`z ifodasini topadi. Albatta, har bir fan bilan shug`ullanish odamni kamolga etkazadi. Ammo psixologiya bu sohada alohida o`rin tutadi. Odam psixologiya fanini o`rganar ekan, avvalo o`z aql-idrokini, uning jarayonlarini bilib oladi, unga diqqat-e`tibor beradi, aqlning faoliyatini kuchaytiradigan shart-sharoitni bilib oladi va shu bilan o`z aql-idrokining ko`proq o`sishiga yordam beradi. Psixik hayot hodisalari haqidagi ilmiy bilimlarni egallash shaxs dunyoqarashini shakllanishida katta ahamiyatga egadir. Tushunish kishilar ongidagi eskilik sarqitlariga qarshi kurashda, jumladan, har xil diniy taassub va xurofotlarga qarshi kurashda juda kuchli qurol bo`lib xizmat qiladi.

Odam psixologiya fanini o`rganar ekan, o`zidagi psixik hayotni va boshqa kishilar psixikasini bila oladigan bo`lib qoladi. Bu bilim esa boshqa kishilarni va o`zini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Psixologiya fanining bilish, ma`lumot olish uchun ahamiyati shulardan iboratdir. Shu bilan birga psixologiya (jumladan, psixologiya metodlari) kishilar amaliy faoliyatining har xil turlarida - ta`lim-tarbiya, ishlab chiqarish, mehnat, meditsina, sud-huquqshunoslik, harbiy-mudofaa, san`at va boshqa sohalarda ham katta ahamiyatga egadir.

Korxonalar va boshqa xo`jalik, madaniy va ma`muriy muassasalarining hamda tashkilotlarning rahbarlari kadrlarni tanlay bilishi, ularni joy – joyiga qo`ya bilishi, ularga rahbarlik qila olishi kerak. Buning uchun esa ularning qobiliyatlari, xarakteri, mehnatga munosabati va boshqa shu kabilarning farqiga bora bilishi kerak. Psixologiya fani tibbiyot fani bilan qadimdan bog`lanib keladi. Kasalliklar orasida psixik kasalliklar bo`ladi. Bunday kasalliklarni ham, asosan, psixologik vositalar bilan davolashga to`g`ri keladi. Shifokor psixik kasalliklarni yaxshiroq ajrata bilmoq uchun odamning normal psixologiyasini ham bilish kerak. Boshqa kasalliklarni, ayniqsa, nerv kasalliklarini davolashda ham shifokor bemorning ruhiy holatini bila olishi va kasallikning borishiga ruhiy holatning ta`sirini nazarda to`tishi lozim. Shifokor bemorga psixik ta`sir ko`rsatish vositalarini, ishontirish, maslahat berish va boshqa shu kabilarining ahamiyatini bilish kerak.

Psixologiya fani sud ishida ham muhim rol o`ynaydi. Sud xodimi ayblanuvchining ruhiy holatini, guvohlarning so`roqda aytgan gaplarini psixologik jihatidan tahlil qila bilishi kerak. Kishilar biron ayb, jinoyat qilganlarida nima niyat bilan shunday qilganliklarini sud xodimi fahmlay bilishi kerak. Aybdorlarning individual hususiyatlarini ham bilib olishga to`g`ri keladi. Bularning hammasida ustalik bilan ish ko`rmoq uchun odamning psixikasini bilish, psixologiyani o`rganish kerak.

Psixologiya fanining san’atdagi ahamiyatini ham ko`rsatib o`tmoq kerak. Har bir san’atkor (artist, musiqachi, rassom va shunga o`xshashlar) kishilarga – tomoshabinlarga, talabalarga o`z ijodi bilan ta`sir ko`rsatishni maqsad qilib qo`yadi. Buning uchun esa odamning qanday idrok qilishini, qanday fikrlashini va qanday his qilishini bilmoq kerak. San’at arbobi obraz yaratish ustida ishlaydi, shu obrazning biror badiiy vosita bilan gavdalantiradi. Buning uchun san`atkor obrazni qanday elementlardan qay tariqa yaratilishini bilishi kerak. U ijodiy faoliyat psixologiyasini bilishi shart.

Psixologiya fanini bilish kundalik turmush uchun ham foydali. Har kim doimo boshqa kishilar o`rtasida bo`ladi, muayyan munosabatlar – tanish-bilishlik, oshna-do`stlik va boshqa shu kabilar tufayli boshqa kishilar bilan aloqa qiladi. Har birimizga boshqa kishilarning xarakter, havas, kayfiyatlarini bilib olishga, kishilarning bir-birini ajratishga va ularga ta`sir ko`rsatishga to`g`ri keladi. Bu yerda shuni aytish kerakki, odamzod faoliyatining turli sohalarida psixologik bilimlarning amalda qo`llanish psixik hayot hodisalari, uni qonuniyatlari, haqidagi bilimlarini kengaytirish, chuqurlashtirish va oydinlashtirish uchun ham ko`p material beradi va shu bilan psixologiyani nazariy sohalarini boyitadi.

Psixologiya fanining ilmiy bilish va amaliy ahamiyati shundan ham ko`rinadiki, psixologiyaning tarixiy taraqqiyotida unda bir qancha mahsus tarmoqlar ajralib chiqdi. Psixologiya fanining bu tarmoqlari hozirgi vaqtda mustaqil fanlar darajasiga ko`tarildi. Psixologiya fanining shu tarmoqlaridan bir qismi ko`proq nazariy xarakterda bo`lsa, ikkinchisi ko`proq amaliy xarakterdadir. Psixologiya fanining ayrim tarmoqlari shulardan iborat: umumiy psixologiya, yosh psixologiyasi (jumladan, bolalar psixologiyasi) pedagogik psixologiya, mehnat psixologiyasi, harbiy psixologiya, san`at psixologiyasi, sport psixologiyasi, sud psixologiyasi, meditsina psixologiyasi, psixopotologiya. Shu psixologiya fanlaridan har birining o`ziga alohida tekshirish ob`ekti, o`z vazifalari bor va har biri o`zining tekshirish metodlaridan foydalanadi.Psixologiya fanining asosiy metodlari : Kuzatish va eksperiment metodidir. Xususiy metodlari: suhbat, so`rov, faoliyat mahsuli va jarayonini tahlil qilish hamda test metodlari.Psixologiya fanida tekshiriladigan psixik hayot hodisalari juda xilma-xil va murakkab hodisalardir. Bu hodisalar qanday metodlar bilan, ya`ni qaysi yo`llar bilan, qanday usullar bilan tekshiriladi, degan savol tug`iladi. Psixologiya fanida chinakkam ilmiy bilimga ega bo`lmoq uchun psixikani tekshirish metodlarini bilish va shu metodlardan foydalana bilish kerak. Har bir pedagog kishilar psixikasini tekshirish uchun loaqal eng oddiy usullarni bilishi lozim.

Hozirgi mustaqillik sharoitida milliy ongning shakllanishiga taaluqli umumiy ilmiy qonuniyatlarni izlash, yangicha tafakkur qilish va dunyoqarashni shakllantirish milliy mafkura va milliy g`oyani shakllanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Har bir fandagi kabi psixologiya fanida ham tajriba, kuzatish va eksperiment shaklida qo`llaniladi. Kuzatish va eksperimentdan tashqari, ilmiy tekshirishning boshqa mahsus medotlari: suhbat metodi, biografiya metodi, solishtirma tarixiy metod va boshqa metodlar ham qo`llaniladi.