|
B A L A N S
№ Schyot
shifri
Aktiv
Passiv
1
2
Jami
Tashkilot rahbari_________________
Bosh buxgalter____________________
Balansning to‘g‘ri tuzilganligi aktiv va passiv tomon summalarining
tengligi bilan tasdiqlanadi. Kunlik balansda balans schyotlari bo‘yicha
qoldiqlar chiqarilgandan so‘ng uning davomida yoki alohida varaqalarda
ilova qilinib, balansdan tashqari schyotlar bo‘yicha ham qoldiq ko‘rsa-
tiladi. Bu ma’lumotlar ham yig‘ma varaqalardan olinadi.
Tekshirish qaydnomalari hisob axborotlariga EHM yordamida
buxgalteriya ishlovi berilganda har oyning 1-o‘n kunli sanasida tek-
shirish qaydnomalari tuziladi. Qaydnomalarda shaxsiy schyotlar bo‘-
yicha qoldiqlar chiqarilib, ikkinchi tartibli balans schyotlari bo‘yicha
jami hisoblanib ko‘rsatiladi. Ulardan shaxsiy schyotlar qoldiqlari to‘g‘ri
chiqarilganligini tekshirish, nazorat qilish uchun foydalaniladi. Bundan
tashqari, bu qaydnomalar ma’lumotlariga asosan, ikkinchi tartibli balans
schyotlari bo‘yicha har oyning 1-o‘n kunligida balans tuziladi. Birinchi
tartibli schyotlar bo‘yicha tuzilgan aylanma qaydnomalari bilan birga
bankning buxgalteriya hisoboti hisoblanadi.
Banklarda hisobot axborotlariga EHMlarda buxgalteriya ishlovi
berilsa, jurnallar va yig‘ma varaqalar yuritilmaydi, ya’ni analitik va sin-
tetik hisob ma’lumotlari avtomatik tarzda solishtiriladi. Shunday usul
bilan balans schyotlari bo‘yicha aylanmalar yig‘iladi. Oylik va yillik
aylanma qaydnomalari tuziladi.
So‘mda tuzilgan tekshirish qaydnomalarida faqat shaxsiy schyotlar
bo‘yicha qoldiqlar bosib chiqariladi. Bu qaydnomalar hujjatlarga
to‘lovlar amalga oshirishda va mablag‘lar harakatini operativ hisobga
186
olish uchun foydalaniladi.
Tekshirish qaydnomalari javobgar bajaruvchining va bosh
buxgalterning imzosi bilan tasdiqlanadi.
Tekshirish qaydnomalari quyidagi hollarda tuziladi:
faqat bitta shaxsiy schyot ochilgan balans schyotlari bo‘yicha;
analitik hisob ma’lumoti bo‘lib kartotekalarda saqlanayotgan
hujjatlar (avizo, shoshilinch majburiyatlar, to‘lov hujjatlari va boshqalar)
hisoblanadi. Bu holda har oyda bu hujjatlar kartotekasi inventarizatsiya
qilinadi.
Har oyning birinchi o‘n kunligida bosh buxgalter analitik va sintetik
schyot ma’lumotlarini haqiqiysi bilan solishtirib tekshiradi va yig‘ma
kartotekalarga imzo qo‘yib tasdiqlaydi.
Har chorakda yig‘ma varaqalarga asosan aylanma qaydnomasi
tuziladi. Birinchi tartibli balans schyotlari va balansdan tashqari schyot-
lar bo‘yicha yil boshidagi qoldiq, yil boshidan aylanma va hisobot davri
oxiridagi qoldiq ko‘rsatiladi.
To‘rtinchi chorak uchun aylanma qaydnomasi alohida tuzilmaydi,
chunki kerakli ma’lumotlarning hammasi yillik hisobotda bo‘ladi.
Balans va balansdan tashqari schyotlar bo‘yicha umumiy aylanma sum-
malari buxgalter jurnallaridagi chorakning oxirgi kunidagi yil boshidan
o‘sib boruvchi aylanma yig‘indisi bilan solishtiriladi.
Ikkinchi tartibli schyotlar bo‘yicha birinchi o‘n kunlikdagi oborot
qaydnomasi va balansiga bosh buxgalter imzo qo‘yishdan oldin, u
balansni tekshiruv qaydnomalari va boshqa analitik hisob ma’lumotlari
hamda omborxona kitobi bo‘yicha chiqarilgan qoldiq bilan solishtiradi.
[114]. G‘arb amaliyotiga ko‘ra, bank faoliyatini tahlil qilishda
asosan kapitalning foydalilik koeffitsiyenti (bank rentabelligi) va
aktivlarning foydalilik koeffitsiyenti hisoblanadi. Biroq matbuotda e’lon
qilinadigan balanslarda o‘ziga (bankka) tegishli mablag‘larni immobi-
lizatsiya qilish moddalari ajratilib ko‘rsatilmaydi. Natijada yuqorida
qayd qilingan ko‘rsatkichlarni hisobga olishning imkoniyati bo‘lmaydi.
Ikkinchi koeffitsiyentni olsak, uni hisoblash uchun surat va
maxrajni taqqoslama holga keltirish kerak. Buning uchun yillik foydani
aktivlarning o‘rtacha yillik summasiga bo‘lish kerak. Shu bilan birga,
ustav fondining foydalilik darajasini aniqlash lozim.
Jalb qilingan resurslardan foydalanish darajasini xarakterlash uchun
jalb etilgan barcha resurslarga (banklararo qarzlarni ham qo‘shgan
holda) foyda keltiruvchi (ishlaydigan) aktivlar nisbatini hisoblash tav-
187
siya etiladi. Qisqa muddatli likvidlik odatda likvidli aktivlar va talab
qilib olinadigan majburiyatlarni taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi. Shu
bilan birga, joriy likvidlik koeffitsiyentidan foydalanish taklif etiladiki, u
bankdagi naqd pullarning talab qilib olinadigan majburiyatlarga
nisbatidan iborat.
Bu yerda masala shundan iboratki, xalqaro amaliyotga muvofiq
holda likvid aktivlar tarkibiga 30 kun davomida uziladigan kreditlar
qo‘shiladi. Biroq, bu aktiv turlari bizning mamlakatimizda pul bozo-
rining mavjud emasligi, korxonalarning esa to‘lovga to‘la qodir emasligi
sababli uncha likvid bo‘lolmaydi. Shuning uchun ko‘rsatilgan mablag‘-
lar bankdagi naqd pullarni hisoblashda inobatga olinmaydi. Aksincha,
keyingisi tarkibiga majburiy bank zaxiralarning variantlaridan biri
sifatida qarash mumkin, chunki ular bank tomonidan jalb etilgan mab-
lag‘larni joylashtirishni tavsiflaydi.
Talab qilib olinadigan majburiyatlarga kelganda, ular jumlasiga
hisob-kitob va joriy schyotlardagi qoldiqlar va kreditorlik qarzlarini hi-
sobga olish zarur. Depozitlar, banklararo zayomlar va balans orti
majburiyatlar zaruriy rasshifrovkalar mavjud emasligi sababli hisobga
olinmaydi. Boshqacha qilib aytganda, bu yerda talab qilinish darajasi
yuqori bo‘lgan passivlarni hisobga olish zarur.
Ko‘rib chiqilgan umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlardan tashqari bank
balansini tahlil qilishda quyidagi koeffitsiyentlarni ham hisoblash
maqsadga muvofiq:
ishlaydigan aktivlarning umumiy aktivlardagi ulushi;
tezkor depozitlarning umumiy passivlar summasidagi ulushi;
banklararo zayomlar summasining umumiy passivlar summa-
sidagi ulushi.
Balans tahlilini quyidagi ma’lumotlar asosida bajaramiz (29-jadval).
Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, eng yuqori rentabellikka, ya’ni
ustav fondining yuqori darajada qoplay olish qobiliyatiga «G» banki,
eng yuqori ulushdagi (91,5%) ishlaydigan aktivlar evaziga erishgan. Shu
bilan bir qatorda «G» banki joriy likvidlikni ham yaxshi darajada
(45,8%) ta’minlagan.
188
Do'stlaringiz bilan baham: | 
