Toshkent moliya instituti ―bank ishi‖ kafedrasi

 
operatsiyalari ilk bor gullola savdosi bo‗yicha amalga oshirila 
boshlagan. YAponiyada esa ilk Fyuchers
 
operatsiyalarining paydo bo‗lishi XVII asrga 
to‗g‗ri keladi. SHoli bilan savdo qiluvchi yapon tadbirkorlari fyuchers operatsiyalari 
yordamida kon‘yuktura o‗zgarishidan himoyalanganlar.
Hozirga zamon Fyuchers
 
operatsiyalari tarixining rivojlanishi XIX asrning 
birinchi yarmiga to‗g‗ri keladi. SHu davrda AQSHning CHikago shahri tijorat markazi 
hisoblangan. Aynan AQSHningCHikago shahri dunyoda birinchi bo‗lib, 1848 yilda 82 
savdogar tomonidan birja savdosi tashqil qilindi, u CHikago savdo palatasi (Chicago 
Board of Trade-CBT) deb nomlanib, hozirgi paytda dunyoagi eng yirik fyuchers 
birjasi hisoblanadi.
Bugunki kunda fyuchers savdosi AQSHning 11 ta yirik birjalarida, shuningdek 
g‗arbiy evropa, Janubi-SHarqiy Osiy mamlakatlari va Avstraliya birjalarida amalga 
oshirilmoqda. Eng mashxur va ko‗lami jihatidan yirik birjalarga quyidagilar kiradi: 
AMEX
 - Amerikan fond birjasi 
BOVESPA
 - Braziliya fond birjasi 
CBOT
 - CHikago Tovarnaya Birja zernovыe, fyuchersы 
CHX
 - CHikago fond birjasi 
LIFFE
 - London xalqaro fyuchers i opsionlar birjasi 
London Stock Exchange
 - London fond birjasi 
NYMEX
 - Nyu-York tovar birjasi 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
NYSE
 - Nyu-York fond birjasi
SBF
 - Parij birja 
SES
 – Singapur Fond birjasi a 
SET
 – Tailand Fond birjasi a 
TSE
 - Tokio fond birjasi 
TSE
 - Toronto Fond birjasi
LSEX
 - London fondovaya LSEX 
LIFFE
 - London fyuchersnaya i opsionnaya LIFFE 
CBOE
 - CHikago opsion birjasi 
PHLX
 - Filadelfiya fond birjasi va boshqalar. 
Fyuchers bozorining rivojlanishi va o‗sishiga asrimizning 70-yillarida sodir 
bo‗lgan Bretton-Vuds valyuta tizimining inqirozi ham turtki bo‗ldi. Ushbu valyuta 
tizimining inqirozidan keyin rivojlangan mamlakatlar valyuta kurslari to‗xtovsiz 
tebrana boshladi buni oldini olish maqsadida CHikago savdo birjasida 1972 yilda 
valyuta kurslari bo‗yicha birinchi fyuchers bitimlari tuzila boshlandi. 1982 yilda 
shuningdek, London xalqaro moliyaviy fyuchers birjasi (The London International 
Financial Futures Exchange - LIFFE), 1990 yilning oxirida muddatli shartnomalar 
bo‗yicha nemis birjasi – Deutche Terminal Borse – tashqil qilindi.
Fyuchers
 
operatsiyalarining joriy qilinishiga eng asosiy turtki bo‗lib bozor 
iqtisodiyoti sharoitida narxlarning va valyuta kursining doimiy ravishda o‗zgarib 
turishi hisoblanadi. Bunday sharoitda narxlar va valyuta kursining o‗zgarishi natijasida 
yuzaga keladigan riskdan himoyalanish chorasini izlab topish juda dolzarb bo‗lib 
qoldi, chunki sanab o‗tilgan holatlar ta‘sirida xo‗jalik yurituvchi sube‘ktlar jiddiy 
moiyaviy talofot ko‗ra boshladilar, bu esa o‗z navbatida makroiqtisodiyotga ta‘sirini 
ko‗rsatmay qolmaydi. 
Fyuchers
 
operatsiyalari (inglizcha futures transaction-birja orqali amalga 
oshirilidigan kelishuv yoki shartnoma) – tovar, moliyaviy aktivlarni shartnoma 
tuzilayotgan davrdagi narxda ma‘lum muddat vaqt o‗tgach sotish yoki sotib olish 
jarayonini anglatadi. Fyuchers
 
operatsiyalari fyuchers operatsiyalarini tuzish yo‗li 
bilan amalga oshiriladi. Fyuchers kontrakti – tovar, moliyaviy aktivlarni kelgusida 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
etkazib berish to‗g‗risidagi ikki tomon o‗rtasida birjada tuziladigan shartnoma 
(kelishuv)dir.
Valyuta fyuchers operatsiyalari ham boshqa muddatli valyuta bitimlari kabi 
ma‘lum bir valyutani boshqa bir valyutaga belgilangan muddatda sotish yoki sotib 
olish bitimidir. Bu jihatdan bu turdagi bitim autrayt-forvard bitimi bilan o‗xshash 
bo‗lib, lekin ular bir-biridan tuzilmaviy va institutsional tarzda farq qiladi: 
-
Fyuchers bitimlari savdosi ochiq ommaviy tarzdagi taklif asosida 
tashqillashtirilgan birjalarda amalga oshiriladi. Va ularning faoliyati milliy 
qonunchilik 
va 
maxsus 
muvofiqlashtiruvchi 
organlar 
tomonidan 
tartibga 
solinadi.forvard bitimlari esa birjadan tashqari bozorda amalga oshiriladi, ularning 
ustidan nazorat tijorat va soliq qonunchiligiga asosan amalga oshirladi; 
-
Fyuchers bitimlari standartlashgan bo‗ladi, ya‘ni ularning summasi va sanasi 
standart shaklda bo‗ladi. Forvard bitimlari odatda mijoz ehtiyojiga qarab tuziladi; 
-
Fyuchers bitimlari har kuni qayta baholanadi va bozordagi joriy baholarga qarab 
kotirovkalanadi hamda korrektirovka qilinadi. Forvard bitimlari bitim muddatigacha 
hech qanday to‗lovni talab qilmaydi, lekin bank forvard bitimini imzolayotganda 
ta‘minot talab etishi mumkin; 
-
Fyucherslar bilan hisob-kitoblar valyuta kliring palatasi orqali amalga oshiriladi. 
Kliring palatasi marjasini o‗tkazib beradi va har bir bitimni sotib oluvchi va sotuvchi 
tomonidan bajarilishini kafolatlaydi. Forvard bitimlari esa ikki tomonlama bitim 
bo‗lib, unda hech qanday vositachilar bo‗lmaydi.
Bu ikki bitimni quyidagi jadval orqali qiyosiy harakteristikasini keltirib o‗tamiz.