Toshkent moliya instituti ―bank ishi‖ kafedrasi

Muddatli valyuta operatsiyalari va ularni amalga oshirish 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
 
Muddatli valyuta operatsiyalari - bu bitim tuzilgandan keyin bitimdagi kurs 
bo‗yicha kelishilgan xorijiy valyutani ma‘lum muddat qtgach etkazib berish kelishib 
olinadigan valyuta bitimlaridir. Bundan muddatli valyuta operatsiyalarining ikki 
xususiyati kelib chiqadi: 
1.
Bitim tuzilishi bilan bajarilish o‗rtasida ma‘lum davr vaqt bor. 
2. Muddatli valyuta operatsiyalar bo‗yicha valyuta kursi, ma‘lum muddat 
o‗tganidan keyin foydalanilsa ham, bitim tuzilayotgan paytda belgilanadi. 
Muddatli bitimlar deb, belgilangan muddatda, ammo ikki ish kunidan oshik bulgan 
muddatda amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Amaliyotda muddatli 
bitimlarning kuyidagi keng tarkagan turlari mavjuddir.
Ularga: 
1.
forvard valyuta bitimlari; 
2.
fyuchers bitimlari; 
3.
valyuta opsioni; 
4.
svop operatsiyalarini kursatish mumkin.
17-jadval 
Valyuta operatsiyalari tasnifi 
Nakd valyuta operatsiyalari
Muddatli valyuta 
operatsiyalari
SPOT
Forvard
Fyuchers
Opsion
Svop
Arbitraj
Emitent davlat tashqarisida bir yoki bir nechta funksiyalarni bajaruvchi valyuta 
xalqaro valyuta hisoblanadi. Valyutaning xalqaro rolni bajarishi quyidagi omillarga 
bog‗liq: milliy iqtisodiyot hajmiga, xorijiy investorlar ishonchiga, xalqaro savdoda 
mamlakatning tutgan o‗rniga, moliyaviy bozorning erkinlik darajasiga. Asosiy valyuta 
(key currency) – xorijda pulning bir nechta vazifasini bajaruvchi valyutadir. Hozirgi 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
vaqtda valyutaning ushbu turiga evro, yapon ienasi, shveysariya franki, funt sterling 
kabi valyutalar kiradi. Xalqaro aylanmada sezilarli darajada yirik masshtablarda 
boshqa asosiy valyutalarga nisbatan pulning ko‗pgina vazifalarini bajaruvchi valyuta 
dominantlik qiluvchi valyuta hisoblanadi. II jaxon urushidan so‗ng, qariyib yarim 
asrdan buyon AQSH dollari dominant valyuta hisoblanadi. Etakchi valyuta (vehicle 
currency)- ikki davlatning o‗zaro operatsiyalarida ishlatiluvchi va ushbu davlatlarning 
milliy valyutasi hisoblanmagan valyutadir. Amaliyotda agar valyuta, asosiy valyuta 
hisoblansagina etakchi valyuta bo‗la oladi. Masalan, Rossiyadan Belorusiyaga 
etkazilgan neft to‗lovi AQSH dollarida amalga oshiriladi.
Agar yuqorida keltirilgan mezonlarni umumlashtirsak, xulosa qilish mumkinki, 
milliy valyuta milliy iqtisodiyot doirasidan chiqib xalqaro hisob-kitoblarda 
ishlatilishni boshlaydi, agar mamlakat iqtisodiyoti etarlicha ulkan bo‗lsa, bozor 
munosabatlari ochiq va yuqori darajada rivojlangan bo‗lsa. Ochiq, lekin kichik 
iqtisodiyotga ega mamlakat o‗z valyutasini etakchi valyutaga aylantira olmaydi. SHu 
bilan birga samarali valyuta siyosatini olib borish, o‗z navbatida, ushbu davlat va 
boshqa davlatlar bilan tashqi savdo munosabatlarini rivojlantirishni rag‗batlantiradi, 
ichki cheklangan konvertatsiyaga ega bo‗lgan valyuta erkin konvertatsiyalanuvchi va 
hattoki xalqaro valyuta maqomiga ham ega bo‗lishi mumkin. Har qanday davlat milliy 
valyuta maqomining o‗zgarishi valyuta bozori hamda tashqi savdo aloqalari 
erkinlashayotganligiga yorqin dalil bo‗la oladi. 
1980 yillarda ko‗pgina rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi savdo siyosatida, 
nisbatan ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va mahsulot raqobatbardoshligini oshirish, 
resurslar taqsimoti va iqtisodiy o‗sishni uzoq muddatli tendensiyalari o‗zgarishlarini 
yanada samaradorligini ta‘minlashga yo‗naltirilgan samarali islohotlarni amalga 
oshirdilar. Ushbu islohotlarda asosiy o‗rinlardan birini valyuta kursi siyosati 
egallagan.
Faraz qilaylik, O‗zbekiton tijorat banki 3 oylik forvard bitimini tuzmoqchi. 
Dollarning so‗mga nisbatan spot kursi quyidagicha: 
USD/UZB 
bid 
= 1400 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
USD/UZB 
offer 
= 1420 
USD/UZB 
average 
= 1410 
1
oylik depozitlarga foiz stavka esa quyidagicha: 
Bid – talab (%) 
Offer – taklif (%) 
Average – o‗rtacha 
(%) 
USD 
3.875 
4.125 
4 
UZB 
5.875 
6.125 
6 
Demak, 
Forvard 
punkti
(bid)
= 
[1400*(5.875-4.125)*90 
kun]/[360*100+(4.125*90)] = 6.06 
Forvard punkti
(offer) 
= [1420*(6.125-3.875)*90 kun]/[360*100+(3.875*90)] = 7.01 
Forvard punktlaridan kelib chiqib bank dileri tomonidan kotirovka quyidagicha tashqil 
etiladi: 
Barqaror iqtisodiyot sharoitida forvard kursi banklararo foiz stavkasiga bog‗liq va 
quyidagicha hisoblanadi: 
Forvard kursi = [(1+Bid)*C]/(1+Offer)
YA‘ni, bid – banklararo kreditlarga talab foiz stavkasi, masalan UZIBID
Offer – banklararo kreditlar taklif foiz stavkasi, masalan UZIBOR 
S – joriy spot kursi.
 
Agar UZIBID – 5 % 
LIBOR – 6% 
C – 1400 USD/UZB bo‗lsa, unda, Forvard kursi = (1+0.05)*1400/(1+0.06) 
= 1386.79 bo‗ladi. 
Sxemadan ko‗rib turganimizdek keltirilgan misolda importyor forvard bitimini 
tuzish natijasida 8500 AQSH dorllarida foyda ko‗radi. 
Valyuta bozorida valyuta riskini jahon amaliyotida turli usullari mavjud. Mazkur 
operatsiyalarda banklar, moliyaviy uylar va nomoliyaviy institular qatnashadi. Mazkur 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
institutlarning tarkibi va ulushini Xalqaro hisob-kitob Banki ma‘lumotlari asosida 
ko‗rib chiqamiz. 
Odatda riskni tushirish uchun , to‗lashga to‗g‗ri keladi. Xedjerlashdan 
foydalanishda bir nechta harajatlar yuzaga keladi.
1.
FOREKS bozorida tuzilgan hohlagan bitim valyutani sotish va sotib olish 
bahosi o‗rtasidagi farq (spred) ko‗rinishidagi harajat bilan bog‗liq. Biroq , bozor 
amaliyotida bu farq bitim summasining 0.05%-0.1% ini tashqil etadi.
2.
Bitim tugaguncha pozitsiya ochiq bo‗ladi va har kuni pozitsiyani valyuta 
bo‗yicha foiz stavkalari farqini hisobga olgan holda keyingi sanaga o‗tkazish amalga 
oshiriladi. Bozor amaliyotida bu bir kunga bitim summasining 0.01% ni , ya‘ni bir 
oyga 0.3% ni tashqil etadi. Lekin , bitim yo‗nalishiga qarab (sotib olish yoki sotish) 
mijoz yo bu pozitsiyani o‗tkazganligi uchun bu summani to‗laydi yoki bu summani 
oladi. 
3.
Pozitsiyani ochish uchun garantiya depoziti ochilishi kerak. Depozit miqdori 
odatda tuzilgan bititmning 1% idan 5% igacha tashqil etadi. Pozitsiyani yopgandan 
so‗ng depozitni savdo schetidan o‗chirish mumkin (foyda yoki zarani hisobga olgan 
holda).
SHunday qilib, xedjerlashga ketadigan harajat xedjerlanayotgan bitim summasiga 
qaraganda ancha kichik summani tashqil etadi. Xedjerlashning maqsadi qo‗shimcha 
daromad olish emas balki, potensial yo‗qotishlar riskini tushirish hisoblanadi. 
SHuning uchun ham xedjerlashning samarasini faqatgina savdo kompaniyasining 
asosiy faoliyatini hisobga olgan holda baholash mumkin. Puxta tuzilgan xedjerlash 
dasturi faqatgina riskni tushiribgina qolmasdan , balki kompaniya resurslari 
erkinlashishiga , qo‗shimcha qilinadigan zahiralarga ketadigan harajatlarni oldini oladi 
hamda menejerlarga biznesni boshqarishda ancha qulaylik yaratadi. 
Albatta valyuta risklarini sug‗urtalanishi Xalqaro Valyuta Fondi tomonidan erkin 
almashinadigan valyuta sifatida e‘tirof etilgan valyutalarda amalga oshiriladi va bu 
ularning nisbatan barqarorligi va emission davlat Markaziy Banki tomonidan barcha 
cheklovlar olib tashlanganligi bilan belgilanadi.

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
Muddatli bitimlarni imzolanishi aynan shu xudud kompaniya va firmalarini jahon 
moliya bozorlariga integratsiyalashganligi bilan izohlanadi. Keyingi jadvalda xududlar 
bo‗yicha ijro etilgan valyuta bitimlarini ko‗rib chiqamiz. 
Valyuta birjalarida tuziladigan fyuchers va opsionlar asosan SHimoliy Amerika 
va Evropa birjalarida tuziladi. Evrohudud tashqi iqtisodiy faoliyat va barqarorligi 
bo‗yicha so‗ngi yillarda xajm jihatdan oshish tendensyasiga ega. Ammo SHimoliy 
Amerika birjalari etakchi o‗rinlarni ham fyuchers, ham opsionlar bo‗yicha saqlab 
kelmoqda. 
Fyuchers
 
operatsiyalarining qo‗llanilishi qadimgi YUnoniston zamonlaridan 
boshlangan desak, mubolag‗a bo‗lmaydi, chunki shu davrda ba‘zi mahsulotlar savdosi 
fyuchers asosida olib borilgan. G‗arbiy Evropa mamlakatlarida (chunonchi 
Gollandiyada) fyuchers