Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilish va unda tashkilotchi shaxsiga bo`lgan talablar

O`quvchilarni pedagogik kuzatish
O`quvchilar jamoasi mustaqil tashkilot, ammo u pedagogik
rahbarlikka muhtojdir. O`quvchilami o‘z holiga tashlab qo'yish
ham, ayni vaqtda bolalar jamoasiga nisbatan ma’muriyatchilik
ham, buyruqbozlik yoiiga o‘tib olish ham mumkin emas. Birinchi holda, sinf rahbari bu ishlardan umuman chetlashib, o‘quvchilar
5. O'quvchilarni xilma-xil metodlar va usullar bilan o'rganish.
O`rganish metodlari qanchalik turli-tuman bo‘lsa,
o'quvchilarni shunchalik to'la va asosli o‘rganishi mumkin
bo'ladi. Ayni bir vaqtda qo'shimcha metodlar sifatida o'quvchilar
bilan, o'quvchilarning ota-onalari bilan suhbatlardan foydalaniiadi. O'quvchilarni o'rganish metodikasi ta’sirchan bo‘lmog‘i
kerak. O'quvchini o'rganish uning xarakteri va hulq-atvoridagi
salbiy xususiyatlarining oldini olish hamda ijobiy xislatlarni
mustahkamlash yo'llarini belgilab olishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
6. О ‘quvchi I arn i o'rganib, ular hayoti va turmush sharoitlari
bilan tanishish.
O`quvchi laming axloqiy xislatlari, uning yutuqlar va
kamchiliklari shakllanishida, eng avvalo uning ta’lim va tarbiya
olish jarayonida ijtimoiy uy sharoiti, tevarak-atrofi ham ahamiyat
kasb etadi. O'quvchilarni o'rgatish dasturi ulami faqat maktabdagina emas, balki shu bilan birga uy sharoitida, oilada ham
o‘rganishni nazarda tutmog'i darkor.
7. O'quvchining alohida xususiyatlarini emas, balki butun
shaxsini o'rganmoq darkor.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishning turli bosqichlarida o‘quvchi
xulq-atvorining ayrim tomonlarini o'rgatishga e’tiborini qaratishi
mumkin. O'quvchini har tomonlama o'rganishga erishmoq uchun
dasturni oldindan yaxshi o‘ylab tuzish, o‘quvchilarni o'rganish
rejasini, suhbat savollarini, insholar mavzulami tayyorlab olish
zarur.
-oila;
-mahallajamoatchiligi;
-maktab jamoatchiligi:
- televideniya;
- hozirgi davr yangiliklari:
- o'zaro muomala.

Sinf rahbari о'quvchilar xulq-atvoridagi ijobiy xislatlarni

rivojlantirish, salbiy xususiyatlarga barham berishni
“loyihalashtiradi”.
3. O'quvchilarni o'rganishni rejali tarzda va muntazam olib
borish darkor.
О ‘quvchi xulq-atvoridagi yakka-yarim uchraydigan va
tasodifiy voqealami emas, balki uning shaxsida juda ko‘p
uchraydigan tipik xususiyatlarni o‘rganmoq kerak. Shuni hisobga
olish kerakki, o'quvchilar hamma vaqt o‘sib kamol topib
boradilar. Ulaming qiziqishlari doim o'zgarib boradi, ularning
ichki dunyolari doimo boyib boradi. Shuning uchun ham
o'quvchilarni faol rivojlanishga o'rgatmoq va bu rivojlanishni
boshqarib borish zarur.
Bolalarni o'rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini
oshirishga bo'ysindirilmog'i lozim. O'quvchilarni muntazam
tarzda o'rganish asosida boshlang‘ich jamoaga hamda alohida
o'quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishining yanada samarali usul va
metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin bo'ladi.
O'quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda
qiziqishlarini qayd qilib berish bilangina cheklanib qolish
noto'g'ri bo'lur edi. Bu o'rganish asosida o'quvchilarning o'ziga
xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan olib boriladigan
tarbiyaviy ishini tashkil etish muhimdir. O 'z o'quvchilarini yaxshi
o'rganish demak, tashqi tomoniga emas, balki ular hulq-atvor
sabablarini o'rganishga e’tibor berish kerak.
4. O'quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida
o'rganish.
O'quvchini ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali hayotga va
jamoat ishiga jalb qilish lozim. O'qituvchilarning o'qituvchi va
о‘quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar va tevarak-atrofidagi kishilar
bilan munosabatlarga kirishini o‘rgatish juda muhim ahamiyat
kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxs yanada to'la
ochiladi. O'quvchilarni tabiiy hayot va kundalik xatti-harakat
jarayonida o'rganish ularga haqiqiy baho berishga yordam beradi.

Bunday yondashishga faqat tarbiyalash va o'qitish qiyin bo‘lgan

o`quvchilargina emas, balki istisnosiz hamma o‘quvchilar
muhtojdir, tarbiyachining, o‘qitnvchining vazifasi faqat qoloqlarni va intizomsizlarni ilg‘orlar va intizomlilar qatoriga yetkazib olishdangina iborat emas, balki shu bilan birga barcha
o`quvchilarning, jumladan, eng yaxshi, intizomli, bilimli, san’atga havasmand bolalarning ham aqliy, ham jismoniy quvvatlarini va tashkilotchilik qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishdan iboratdir.
O`quvchilarga tarbiya berish jarayonida ularga individual
tarzda yondashish har qaysi o'quvchini o‘z nazar-e’tiborida
tutishdan, uning xususiyatlarini bilishdan, uning ijobiy xislatlariga
tayanishdan, unga og'ir paytlarda muntazam yordam ko‘rsatib
borishdan va uni yaxshi xatti-harakati uchun rag‘batlantirib
turishdan iboratdir.
Hatto o'quvchilarni sinfda joylashtirish kabi ishlarda ham
ularga individual yondashishga rioya qilmoq darkor.
O`quvchilarni o'rganish, qator talablarga javob bergan
taqdirdagina, o‘z oldiga qo‘yilgan natijalami beradi. Maktablar
o`z tarbiyaviy ishini ko'p darajada yengillashtirish, bu tarbiyaviy
ishni yanada aniq va maqsadga yo‘naltirilgan tarzda olib borish
ekanligini sinf rahbari uchun qoida tusiga kirmog'i zarur.
2. O`quvchilarni oTganib, ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish.
O'quvchi shaxsini o'rganish ham piravord maqsad emas, balki
ularga ta’lim-tarbiya berish uchun zaruriy shart-sharoitdir. Odatda
tajribali sinf rahbarlari oi'ganayotib tarbiya berish, tarbiyalayotib
o'rganib borish qoidasiga amal qiladilar. O`quvchilami o‘rganishi
bu tarbiyachilar uchun muvaffaqiyatli tarbiyalashning zamriy
shart-sharoiti bo iib xizmat qiladi, tarbiyalash esa o‘z navbatida
0‘quvchilarni kamol toptirish jarayonida ularni o‘rganishning
asosiy yoilaridan biri sinfdatida foydalaniladi. O`quvchilami
o'rganish borasidagi ishlar shaxsning kamol topishida tabiiy
tarzda faol ishtirok etish bilan, o'quvchilarda zaruriy m a’naviy
xislatlar va xarakter xususiyatlarini tarkib toptirish bilan organik
Shunday qilib, rejalashtirishning har bir bosqichiga tayyorlanish
muntazamolib boriladi. Jamoani va ayrim o'quvchilarni o'rganish
yuzasidan olib borilgan barcha ishlar yakunida sinfga pedagogik
tavsifnoms yoziladi. Mazkur tavsifioma sinf jaraoasiniig o'ziga
xos aniq xususiyatlarini hisobga olish imkonini beradi.
Har Hr sinf rahbari o‘z-o‘zini boshqarishning say lab
qo'yiladigan o'quvchilar qo‘mitasi hamda bolalar va yoshlar
tashkilotla'i bilan birga ishlab, sinf jamoasiga rahbarlik qilish
yuzasidan olib boriladigan amaliy ishlarda bu talabni ro'yobga
chiqaradi.
Tajribali sinf rahbarlari o'zining kuzatishlari va xulosalarini
alohida varaqlarga qisqacha qilib yozib boradi. Bular maxsus
jildlarda saqlanadi. To'plangan m a’lumotlar o‘quvchilar jamoasi
hayotini, uning erishgan yutuqlari va kamchiliklarini keyinchalik
tahlil qilish uchun xizmat qiladi.
Sinf rahbari o'quv yili oxirida sinf jamoasi ishini tahlil
qilishga alchida e’tibor beradi. Bunda rejada belgilangan vazifalar
qanday ha etilganligini, sinf ijtimoiy hayotda qanday ishtirok
etganligini mamlakatimizdagi va chet ellardagi voqealarga
qanday qiraganligini, amalga oshirilgan ishlardan qaysilari
muvaffaqiyatli bo'lgan va an’anaga aylanishi kerakligini,
o'quvchilar o‘rtasida qanday munosabatlar vujudga kelganligini,
sinf faollarining tashabbuskorligi, mustaqilligi, obro'-e’tibori va
boshqa masalalarni atroflicha tahlil qilish muhimdir.
Sinf rahbari tajriba orttirgan sari ancha murakkab masalalar
bilan qiziqa boshlaydi. Uni sinfdagi ishlar qanchalik
muvaffaqiyatli o'tgani emas, balki ular o'quvchilarga qanday
ta'sir ko'rsatgani, sinfning ijtimoiy foydali ishlarda ishtirok etishi
emas, balki ishtirok etish sabablari qiziqtiradi.
Shuni nazarda tutish kerakki, sinf rahbari o‘z sinf jamoasi
oldiga qo'yadigan aniq tarbiyaviy vazifalari dastlabki vaqtlarda
uncha murakkab bo'lmasligi mumkin.
Masalan, sinf rahbari sinfga kelgandan so‘ng deyarli hamma
o'quvchilar yaxshi ishlashini, lekin ularning bir-biri bilan aloqasi
yo‘qligini aniqladi. Bunday sinfda shunday bir ish topish kerakki.
bu ish hamma o'quvchilarni yagona maqsadga olib borsin.
Bolalarga bu vazifa - maktab hovlisida hashar o'tkazib, ekinlami
parvarishlash topshiriladi. O 'z mazmuniga ko'ra juda oddiy
bo‘lgan bu topshiriq o'quvchilarda qiziqish uyg'otadi, uni tezroq
bajarish ishtiyoqini hosil qiladi.
Boshqa bir sinf rahbari o'z ishlarini tahlil qilib chiqib,
shunday xulosaga keldi: sinfda ko‘p ishlarni o'zi bajaradi,
o'quvchilar esa shaxsiy hayot egalari bo'lib emas, balki ko'pincha
ishning ijrochilari bo'lib qoladilar. Shuning uchun u
o'quvchilarning tashabbus va mustaqilligini rivojlantirish, barcha
o'quvchilarni sinf ijtimoiy faoliyatiga jalb etish va har bir
o'quvchida o'ziga yoqadigan ish bo'lishga erishish vazifasini
qo'ydi. Shunday vazifa qo'ygach, sinf rahbari o'quvchilarning
ko'pchilik qismini zamr malaka va ko'nikmalar bilan
qurollantirish uchun o'z diqqat-e’tiborini sinf faollarini
tarbiyalashga qaratish kerakligini tushunadi.
Ana shu taxiitda izchil ish olib borilsa, tarbiyaviy vazifalar
o'quvchilar uchun qiziqarli, istiqbolli vazifalarga aylanadi.
Sinf rahbari turli rejalar tuzib olishi mumkin: kelajakka
mo'ljallangan, ya’ni istiqbolli (yillik, bir necha yillik) va
muvaqqat (oylik, haftalik, kunlik).
Xo'sh, rejaning asosiy manbai nimalardan iborat bo'lishi
kerak?
Bosh manba - hukumatimizning farmon va qarorlari,
prezidentimiz I.Karimovning qator risolalari hamda xalq ta’limi
tiziminyng rasmiy yo'l-yo'riqlari, hujjatlari hisoblanadi.
Rejaning yana bir muhim manbai - o‘tgan o'quv yilidagi
tarbiyaviy tadbirlarning yutuq va kamchiliklari tahlilidir.
Reja quyidagi bir qator talablarga javob berishi kerak:
- rejaga Istiqlol g'oyalarini singdirish;
- rejaning shakl va yo'nalishlari rang-barang hamda istiqbolli
bo'lishi;
- reja uzluksiz va izchil bo'lishi;
- rejaning aniqligi.
134
Ushbu talablaming qisqacha mazmuni bilan tanishib chiqamiz.