S. M. Turobjonov, T. T. Tursunov, K. M. Adilova

1.6. Kimyoviy elementlar migratsiyasi
Kimyoviy elem entlam ing atrof-m uhitda harakatlanishi ularning migratsiyasi deyiladi. Migratsiya jarayonlari natijasida elem entlar yeming m a'lum joylaridan chiqib ketishi va boshqa joylarda to‘planib borishi mumkin. Kimyoviy elem entlam ing migratsiyasi to ‘rtta turga b o ‘linadi:

• 
  Mexanik migratsiya —moddalaming havo, suv orqali, sel bilan harakatlanishi. Mexanik migratsiya jarayonida moddalar maydalanadi, parchalanadi va turli xil qatlamlami hosil qiladi — qum, shag'al, tuproq va hokazo.
  

1. 
   Fizik-kimyoviy migratsiya —diffuziya, sorbsiya, erish jarayonlari. Bu jarayonlar fizik-kimyoviy qonunlarga muvofiq amalga oshiriladi.
   

1. 
   Biogen migiatsiya — tirik organizmlar faoliyati bilan bog liq bo‘lgan jarayonlar. Bu jarayonlar faqat tirik organizmlarga xos bo‘lgan qommiyatlarga rr.uvofiq amalga oshiriladi.
   
2. 
   Texnogen migratsiya — insonlarning ishlab chiqarish faoliyati bilan bogliq bo‘lgan jarayonlar. Bu foydali qazilmalarni qazib olish, neft va gaz quvurlari, mahsulotlar eksport hamda importi, yerlami sug‘orish, yoqilg‘i yoqish.
   

Tirik organizmlar atrof-m uhitdan kimyoviy elementlami tanlab ajratib oladi. Ularning bu qobiliyati biologik yutilish koeffitsiyenti bilan ifodalanadi. Bu koeffitsiyent «х» elementining o'simlik kulidagi miqdorini uning umumiy litosferadagi yoki tog‘ jinslarida va tuproqdagi miqdoridan qanchalik katta ekanligini ko'rsatadi:

1. 
   ’
   

bunda: lx ~ x elementining o'simlikning kulidagi miqdori; nx — x elementining tuproq va litosferadagi miqdori.

Ax koeffitsiyenti 1 dan katta bo‘lgan kimyoviy elem entlar (fosfor, xlor, brom , yod, kalsiy, natriy, kaliy, magniy, stronsiy, sink, bor, selen) o‘sim liklarda to ‘planib boradi. Koeffitsienti 1 dan kichik b o ‘lgan elem entlar esa o‘sim liklar tom onidan faqatgina ushlab qolinadi.
Ax koeffitsiyenti orqali atrof-muhitdagi ifloslantiruvchi moddalarning o‘simliklarga ta’sirini baholab berish mumkin.
Kimyoviy elementlaming suvli muhitdagi migratsiyasini baholash uchun A.I. Perelman tomonidan Kx koeffitsiyenti tavsiya etilgan. К koeffitsiyenti kimyoviy elementning suvning mineral qoldiqlaridagi miqdorini uning suvli jinslardagi va tuproqdagi miqdoriga nisbatini ko‘rsatadi:

13. 
    mx 100
    

• 
  ^~ a n x ’ⁱ
  

bunda: x elementining suvdagi miqdori, g /1 ;
mx — x elementining suvli jinslarda va litosferadagi miqdori, %; ns — suvning minerallanish darajasi, g/1 .
Kx — koeffitsiyenti kimyoviy elementning migratsiyasining faolligini, uning tarqalishi va to ‘planishini, atrof-muhitda taqsimlanishida suvdagi migratsiyaning rolini aniqlasiiga imkon beradi. Kimyoviy elementlaming atrof-muhitdagi migratsiyasini o ‘rganish uning ifloslanishining oldini

olishda muhim ahamiyatga ega. Geokimyo usullari yordamida atrof-muhitda sanoat chiqindilari ta’sirida hosil bo'ladigan texnogen iflos-lanish zonalarini aniqlash mumkin.