Rivojlantirish institu ti


Geografik  qobiqning  ritmikligi


bet104/253
Sana16.07.2021
Hajmi
#120939
1   ...   100   101   102   103   104   105   106   107   ...   253
Bog'liq
2 5404569494171419775

Geografik  qobiqning  ritmikligi.  G eo g rafik   q o b iq d a  turli  xil 
ay lan m alarn in g   rivojlanishi  u lam in g   ritm iklik  hodisasining  turli 
ko‘rinishidir.  Binobarin, geografik qobiq ritmikligi — bu vaqt birligida 
u yoki bu tabiiy jarayonlarning qaytarilib turishidir.  Geografik qobiqda 
ritm iklik ikki  xil — davriylik va sikllik shaklida  mavjud.  Bir xil vaqtda 
qaytarilib tu radigan  ritm iklik davriy hisoblanadi.  B ungaY erning o ‘z 
o ‘qi va  Q uyosh atrofida aylanishi  m isoldir.  T akrorlanib turish vaqti 
b ir xil  b o ‘lm agan jara y o n la r siklli  ritm iklik deyiladi.  Bunga  Q uyosh 
aktivligining  o ‘zgarishi  bilan  b o g ‘liq  b o ‘lgan jara y o n la r  (iqlim ning 
o ‘zgarib turishi,  daryo suv  rejim ining o ‘zgarishi)  kiradi.
G eografik qobiqda ritm iklik yana sutkalik (kecha-kunduz),  fasl- 
lik yoki yillik, asrlik yoki uzoq m uddatli (davriy) va geologik kabilarga 
b o ‘linadi.
Sutkalik  ritmiklikka  bir  kecha-k u n d u zd a  takrorlanib  turadigan 
jaray o n lar kiradi.  Bunga bir kunda h aroratni,  m utlaq va nisbiy  nam - 
likning  o ‘zgarishi;  briz  va  to g ‘  vodiy  sham ollari;  kecha  va  kunduz- 
ning takrorlanishi  kabi jara y o n la r misol b o ‘ladi.  Sutkalik  ritmiklikka 
yana  insonning hayot faoliyati  (kunduzi faol  harakati,  kechasi  uxlab 
dam   o lishi);  dengiz  suvlarining  k o ‘tarilib -p asay ib   turishi;  b a ’zi 
hayvonlam ing (k o ‘rshapalak, boyqush  kabilar)  kechasi faol,  kunduzi 
sust  hayot  kechirishlari  ham  sutkalik ritm iklik oqibatidir.
107


Yillik yoki fasllik  ritmiklik.  G eografik  qobiqdagi  tabiiy ja ra y o n ­
larning  yilda  yoki  m a ’lum   faslda  qaytarilib  turishi  yillik  ritm iklik 
deyiladi.  BungaY er sharining Q uyosh atrofida aylanishi tufayli  kelib 
chiqadigan yil, yil fasllari; tabiat kom ponentlarining fasllarda o ‘zgarib 
turishi;  daryo  suv  rejim ining  va  m uzlash  hodisasining  yil  fasllarida 
o ‘zgarishi; qutb doirasidan shim oldagi  hududlarda yozda Q uyoshning 
uzoq  vaqt  yoritib  tu rish i,  ak sin ch a,  qishda  qutb  tu n la rin in g   so d ir 
b o ‘lishi;  qutbiy m in taq alard a karstlashish jaray o n in in g  faqat yilning 
issiq  davrida  so d ir  b o iis h i;  tab ia t  zo n alarida  (ayniqsa,  o ‘rtach a 
m intaqalarda) vegetatsiya jarayonining fasllarda o ‘zgarib turishi;  0 ‘rta 
Osiyoda qishda qo r yog‘ib — sovuq,  yozda quruq bo ‘lib,  issiq b o ‘lishi; 
b a ’zi  h ayvonlam ing,  c h u n o n c h i,  q o ‘ng ‘ir ayiq,  tip ratik an   kabilarni 
qishda  uyquga ketishi va b o sh q alar yaqqol  m isoldir.
Geografik  qobiqning  uzoq  muddatli yoki  davriy  (ashy)  ritmikligi. 
Quyosh  dog‘ining  o ‘zgarishi  bilan  bog‘liq  boMgan  tabiiy jaray o n lar 
kiradi.  M a ’lum ki,  Q uyosh dog‘i h a r 8,  11,  22 yillarda o ‘zgarib turadi. 
Quyosh yuzasida dogMar k o ‘payib ketishi  natijasida harorat pasayadi, 
oqibatda  xrom osferada  portlash  sodir boMib,  „Q uyosh  sh am o li“  ku- 
chayib, hatto Yer atmosferasigacha yetib kelib, unga ta ’sir etadi. Natijada 
Yerda  m agnit  b o ‘ronlari,  qutb  shafaqlari  kuchayadi.  Shuningdek, 
atm osferaning  yuqori  qatlam larini  isitib,  atm osfera  sirkulatsiyasiga, 
gidrosferaga ta ’sir etadi.  C hunki bu vaqtda atm osferada ozon m iqdori 
o ‘zgarib,  u Q uyosh energiyasini ko‘proq oMkazib yuboradi.  Binobarin, 
atm osfera  bosim i  o ‘zgaradi,  yog‘in  m iqdoriga,  haroratga  ta ’sir  etib, 
iqlimiy o ‘zgarishlarga sabab boMadi.
Geologik htmiklik — bu Y em ing rivojlanish tarixida suv va quruqlik 
m aydoni geologik eralar va davrlarda o ‘zgarib turishidir. Ayniqsa, sayyo­
ramiz rivojlanishi tarixida 600 mln yilga cho‘zilgan faneroziya (paleozoy, 
mezozoy va kaynozoy eralari) da katta o ’zgarishlar sodir boMgan. Chunki 
bu eralarda uch bosqichdan iborat burmalanish (tog‘ hosil bo‘lish) jarayoni 
boMib  o ‘tgan.  Birinchi  bosqich —  kaledon  (kem briy,  ordovik  va  silur 
davrlarida  yuz  bergan)  tektonik  harakati  vujudga  kelib,  200  m ln  yil 
davom   etgan.  Ikkinchi  bosqich — gersin  tektonik  harakatini  (devon, 
toshko‘m ir,  Perm   davrlari)  o ‘z  ichiga  olib,  150 —  190  m ln  yil  davom  
etgan. Uchinchi bosqich — Alp tog‘ hosil boMish tektonik jarayoni ( m e ­
zozoy va kaynozoy eralarini o ‘z ichiga olgan)  240 m ln yil davom  etgan. 
Y er  sharining  hozirgi  qiyofasi  (  m aterik  va  dengizlam ing joylashishi, 
quruqlik,  Y er  yuzasining  relyefi)  o ‘sha  yuqorida  qayd  qilingan  uch 
bosqichdan iborat boMgan geologik ritmiklik ta ’sirida shakllangan.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   100   101   102   103   104   105   106   107   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish