Rivojlantirish institu ti

  G E O G R A F IK   Q O B IQ
Geografik  qobiq  haqida  tushuncha
Mavzu rejasi
1.  Geografik qobiqning umumiy tavsifi va uning xususiyatlari.
2.  Geografik qobiqning rivojlanish bosqichlari.
3.  Geografik qobiqning rivojlanish qonuniyatlari.
4.  Geografik qobiqning tarkibiy tuzilishi.
1.  Geografik  qobiqning  umumiy  tavsifi  va  uning  xususiyatlari.
G eografik qobiq — Y erning eng  m urakkab va  kontrast tuzilishga ega 
boNgan qism i.  G eografik qobiq  Y er yuzasida atm osfera,  gidrosfera, 
litosfera va biosferalarning o ‘zaro aloqasi,  bir-biriga ta ’siri  natijasida 
uzoq vaqt davom  etgan evolutsion jara y o n  o qibatida vujudga kelgan 
m urakkab,  to ‘xtovsiz  rivojlanishga  ega  b o ‘lgan  yaxlit  (bir  b u tun) 
m oddiy tizim dir.
Geografik qobiqning paydo bo‘lishi haqida aniq fikr yo‘q. S.B.  Kales- 
nik geografik qobiq Yer yuzasining shakllanishi  bilan bir davrda  paydo 
b o ‘lgan desa,  aksincha,  I.M .  Zabelin geografik qobiq Yer atm osferani 
o ‘z  o ‘qi  atrofida  ushlab  turish  darajasigacha  o ‘sganda  va  Y er  p o lsti 
shakllangan vaqtda paydo b o ‘lgan,  ch u n k i  unga  q a d a r Y er yuzasida 
faqat to g ‘ jin si bilan  Q uyosh  radiatsiyasining o ‘zaro t a ’siri  (aloqasi) 
m avjud  boNgan  deb  isbotlaydi.
G eografik qobiq  koM amining h a m m a  qabul  qilgan a n iq  chega- 
rasi y o ‘q.  K o ‘pchilik o lim lar geografik qobiqning qalinligini  35 — 40 
km  hisoblab, quyi chegarasini okeanlarda  11  km  (M a ria n a  botig‘i  — 
11022  m ),  quruqlikda  2  — 6  km  chuq u rlik d an   (Y er p o ‘stining ustki 
qism i)  o ‘tkazadilar.  G eografik q obiqning  yuqori  chegarasini  a tm o - 
sferaning  o zonga  (03)  boy  b o ‘lgan  20 —  30  km  b alan d lik lard an  
o ’tkazadilar.  C hunki ozon  Q uyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nur- 
larni ushlab qolib,  undan  quyida organizm ning yashashi  u c h u n  sha- 
roit yaratib beradi (27-  rasm ).
G eografik  qobiq  sayyoram izning boshqa  q ism laridan ju d a   m u ­
rakkab tuzilishga ega boMganligi  bilan farq qiladi.  U ning asosiy farq 
qilib turuvchi o ‘ziga xos b o ‘lgan xususiyatlari  quyidagilardan iborat.
1. 
G eografik  qobiqda  m o d d ala r b ir davrning  (vaqtning)  o ‘zida 
uch  fizik  h o latd a   (q attiq,  suyuq  va  gazsim on)  b o ‘lib,  d o im o   bir- 
biriga  o ‘tib  turadi  va  u  o ‘zaro  ta ’sir  etib  turuvchi,  shu  bilan  birga, 
sifat  jih a tid a n   farqlanuvchi  to ‘rtta  sferadan  (litosfera,  gidrosfera,
102

---

Geografik 
qobiqning 
yuqori 
cnegarasi 
+20000  m  —  +25000  m
V
h n W —
------ —  
i
—
Quyi  chegarasi  ! 1022  m
27-  rasm .  Yer  shari  geografik  qobig‘i  (K .K .  M arkov  m a’lum oti):
I.  Litosfera.  II.  Nurash  po‘sti  va  tuproq.  III.  Gidrosfera.  IV.  Hayot
qatlam i.  V.  Atm osfera.
atm osfera  va  biosfera)  tashkil  topgan.  0 ‘z  navbatida,  h a r  bir  sfera 
m ustaqil  kom ponentlarga  (litosfera  har xil jinslarga, biosfera hayvon 
va o ‘sim liklarga) ega.
2.  G eografik qobiq yaxlit (bir b u tu n )  m oddiy tizim  sifatida  fazo 
va Y erning  ichki  qism i  bilan d o im o   m odda va energiya alm ashinuvi 
orqali  aloqadadir.  G eografik  qobiqning  issiqlik  m anbayi,  asosan, 
Q uyosh  (geografik  q o biq  yiliga  Q uyo sh d an   351  •  1022  J  issiqlik 
olsa,Y erning  ichki  qism id an   79  •  1019 J  energiya  oladi)  radiatsiyasi, 
qism anY erning ichki  qism idan chiqayotgan  issiqlikdir.  Shuningdek, 
geografik  qobiqqa  yiliga  fazodan  10  m ln  to n n a   h a r  xil  m oddalar 
tushib turadi.  A ksincha, geografik qobiqdan ko ‘tarilgan yengil gazlar 
(vodorod,  geliy)  atm osferaning yuqori  qatlam iga  ko ‘tarilib,  so ‘ngra 
sayyoralararo b o ‘shliqqa tarqalib ketadi.
3.  G eo g rafik   qobiq  tab ia tid a   ritm iklik  xususiyati  m avjud.  T a- 
b iatd a   ritm iklik  ikki  xil  — davriylik va  sikllik sh ak lid a  m avjud.  Bir 
xil vaqtda qaytarilib turadigan ritm ik jarayonlar davriylik hisoblanadi. 
B unga  Y erning  o ‘z  o ‘qi  va  Q uyosh  atro fid a  aylanishi  tufayli  ro ‘y 
beradigan  kech a  va  k u n d u z ,  yil  fasllari,  suv  qalqishi  kabilar  m isol 
b o ‘ladi.  T ak ro rlan ib   turish  vaqti  bir xil  b o ‘lm agan jara y o n la r 
sikllik 
deyiladi.  Quyosh  aktivligini  (dog‘ining) o ‘zgarishi va  u bilan bog‘liq 
holda  iqlim ning teb ra n ib  turishi,  daryo suvining k o ‘payib,  kam ayib 
turishi siklli jarayonga  m isoldir.
4.  G eografik qobiqning sferalari bir-biridan ajralgan  holda em as, 
balki  o ‘zaro  uzviy  aloqada  va  rivojlanishga  ega  b o ‘lgan  g o ‘yo  bir 
yaxlit  zanjirdir.  Shu  sababli  agar  uning  b iro r  qism iga  ta ’sir  etib, 
n o to lg ‘ri  o kzgartirilsa,  qolgan  k o m p o n en tla r  tabiiy  holatida  ham
103

---

o ‘zgarishlar yuz berishi  m um kin.  M asalan, so ‘nggi yillarda geografik 
qobiq unsuri hisoblangan o ‘rm o n lam i betartib kesib yuborish tufayli 
uning  m aydoni  20%  ga  qisqardi,  o q ib at-n atija d a   2  m lrd  g ektar 
m aydondagi tu p ro q  eroziyaga d u c h o r b o ‘ldi.
5.Yeming sharsimonligi tufayli uning yuzasida energiyaning notekis 
taqsim langanligi,  quruqlik  va  suvlarning  bir  xil  joylashm aganligi, 
relyef shakllarining har xilligi,  m uz va qorlarning mavjudligi geografik 
qobiqni  sayyoram iz yuzasining h am m a qism ida b ir xil  b o lm a slig ig a  
sabab  b o ‘lgan.
6.  Geografik qobiqning yana bir xususiyati — unda organik hayot- 
ning m avjudligidir.  O rganik hayotning vujudga kelishi esa geosferalar 
tabiiy  h o latida  o ‘zgarishlar b o ‘lishiga  sabab  b o ‘ladi.  O rganik  hayot 
geografik  qobiqdagi  tabiiy  m uvozanatni  d o im o   o ‘zgartirib  (buzib) 
turuvchi om il  hisoblanadi.
7.  G eografik qobiqda  zakovatli  insonning vujudga  kelishi,  uning 
rivojlanishining eng yuqori bosqichidir.
8.  G eografik  q o b iq n in g   yana  bir  xususiyati  u n ing  hudu d in in g  
differensiyalanishi  (tabaqalanishi)dir.  C hunki geografik qobiq yuzasi 
okean  va  qu ru q lik ,  to g ‘  va  tekislik,  h a r  xil  tabiiy  z o n a,  k atta  va 
kichik  b o ‘lgan  (T u ro n   tekisligi,  F arg‘o n a   vodiysi  va b o shq.)  tabiiy- 
hududiy  kom pleks  (T H K )  va  tabiiy  ekvatorial  kom plekslar  (Т Е К ) 
dan  tashkil  topgandir.  Bu  tab iiy -h u d u d iy   kom plekslar  (T H K )  ham  
geografik qobiq singari yaxlit (bir butun) xususiyatga ega.  U lar orasida 
uzluksiz m odda va energiya alm ashinuvi, bir-biriga ta ’sir etib turishligi 
tab iiy -h u d u d iy  kom plekslarni  yagona  m oddiy tizim ga  birlashtiradi. 
Bu  m oddiy tizim ning b u tu n   kom ponentlari  (unsurlari) bir-biri  bilan 
shu n d ay   bog‘lanib  ketganki,  agar  o ‘sha  u n su rla rd a n   biro n tasid a 
o ‘zgarish yuz bersa,  u  b u tu n  geografik qobiqda  aks etadi.
G eografik  qobiq  xususiyatlarining  yakunida  u n ing  sferalari  va 
m assalarini  bilish  zarur.  Lekin  h ozircha  geografik  q o biq  m assasini 
aniq k o ‘rsatish m ushkul.  C hunki uning ham m a qabul qilgan chegarasi 
aniq lan m ag an .  Shu  sababli  quyida  geosferalar  va  geografik  qobiq 
massasini h o z irc h a  qabul  qilingan m a ’lu m o tin i  kilogram m   hisobida 
b e ra m iz   (K .K .  M arkov m a ’lum oti,  1978).
Y e r -   5,975  1024.
Litosfera  —  3  1022.
G idrosfera —  1,4  1021.
A tm osfera — 5,15  10 18.
Tirik m oddalar — 6,4  1015.
G eografik qobiq —  3,2  1021.